Náttúrufræðingurinn - 2006, Qupperneq 56

Náttúrufræðingurinn
RlTFREGN:
Uppruni tegundanna eftir Charles Robert Darwin
Árið 2004 kom í fyrsta sirtn út í
íslenskri þýðingu bók Charles Roberts
Darwins, Uppruni tegundanna, en
bókin var fyrst gefin út í Bretlandi árið
1859. Guðmundur Guðmundsson
þýddi bókina, sem gefin er út í
tveimur bindum í bókaflokknum Lær-
dómsrit Bókmenntafélagsins og er
þýðingin lipur og læsileg. Því ber
sérstaklega að fagna að bókin er nú
loksins orðin aðgengileg breiðum hópi
lesenda hér á landi, tæpum 150 árum
eftir fyrstu útgáfu hennar.
Því hefur verið haldið fram að
Uppruni tegundanna sé líklega minnst
lesna best þekkta bók veraldar og
einnig að flestir lesendur bókarinnar í
dag séu ekki áhugamenn um náttúru-
fræði heldur frekar enskunemar eða
áhugamenn um vísindasagnfræði.
Það er hins vegar ljóst að bókin á fullt
erindi við þá sem áhuga hafa á líf-
fræði, jarðfræði og skyldum greinum.
Ömólfur Thorlacius skrifar ágætan
inngang að bókinni þar sem hann
víkur bæði að efni hennar og áhrifum
á sögu 19. og 20. aldar. Uppruni
tegundanna hefur verið nefnd áhrifa-
mesta bók sem skrifuð hefur verið á
síðustu þúsund árum. Fyrir ritunar-
tíma bókarinnar var búið að breyta
heimsmynd vestrænna manna og
jörðin var ekki lengur flöt eða mið-
punktur heimsins, en með Uppruna
tegundanna tapaði maðurinn stöðu
sinni sem kóróna sköpunarverksins.
Ólíkt öðrum mikilvægum kenningum
í raunvísindum hefur þróunar-
kenningin mótað lífsskoðanir margra
manna. Ömólfur segir í lokaorðum
inngangsins að andstöðu við þróunar-
kenninguna gæti nær eingöngu hjá
„ofstækisfullum minnihluta þeirra
manna sem hallast að trúarlegri
túlkun á uppruna og eðli heimsins".
Ég held að þessa ályktun megi
vefengja. Þótt þróun lífsins hafi verið
viðurkennd meðal flestra vísinda-
56
manna í yfir hundrað ár eru þeir
margir sem draga þróunarkenning-
una í efa. Trúaðir eru vissulega
áberandi meðal efasemdarmanna, en
afstaða þeirra er þó mjög breytileg.
Þannig samþykkti Jóhannes Páll II.
páfi þróunarkenninguna að vissu
marki árið 1996 en hins vegar töldu
um 45% Bandaríkjamanna í skoðana-
könmm Gallups árið 2001 að Guð
hefði skapað manninn einhvem tíma á
síðustu tíuþúsund árum. Einnig er
spuming hversu viðurkennd þróunar-
kenningin er t.d. meðal múslima. Um-
ræðan um vitsmunalega hönnun, sér-
staklega í Bandaríkjunum og jafnvel í
auknum mæli hér á landi, sýnir að það
er töluverð vanþekking á þróunar-
fræði og vísindum almennt.
í Uppruna tegundanna færir Darwin
rök fyrir kenningu sinni um þróun
lífsins. Þróun megi rekja til náttúru-
legra orsaka þar sem engrar guðlegrar
tilvistar sé þörf. Lífverur og eiginleikar
þeirra hafi mótast af náttúrulegu vali
sem hafi í tímans rás leitt til
mismunandi aðlögunar og ólíkra
tegunda. Darwin útskýrir þetta ferli
og tínir til fjölmörg dæmi máli sínu til
stuðnings, bæði úr eigin rannsóknum
og athugunum annarra. Meðal helstu
dæma em athuganir á steingervinga-
sögu, flokkunarfræði og ýmiskonar
samanburður á lífverum, líflandafræði
og beinar athuganir á þróunar-
breytingum. Rök þessi eru í stórum
dráttum svipaðs eðlis og notuð eru í
dag en hafa verið staðfest og útfærð
með aukinni þekkingu og ekki síst
nýjum uppgötvunum á sviði erfða-
fræði og sameindalíffræði. Darwin
kemst vel frá efninu þar sem hann
fjallar um eiginleika sem hann skilur
ekki, svo sem um erfðir. Mendel
kynnti ekki rannsóknir sínar fyrr en
1865 og þær vöktu ekki almenna
athygli fyrr en eftir aldamótin 1900 og
svo virðist sem Darwin hafi aldrei
áttað sig á merkingu þeirra. En í
umræðunni um erfðir er Darwin, eins
og reyndar víða í textanum, varkár og
hógvær og setur fram spumingar sem
enn eru jafnvel tilefni rannsókna. I
fróðlegri og skemmtilegri bók eftir
Steve Jones, Darwins Ghost, er Uppruni
tegundanna uppfærð með lýsingu á
stöðu þessara mála í dag og má vel
mæla með þeirri bók sem viðbótar-
lestri.
Ein helstu rök andstæðinga
þróunarkenningarinnar á tímum
Darwins tengdust því hvemig mætti
útskýra að því er virðist fullkomna
aðlögun eiginleika sem þjóna ákveðnu
hlutverki, líkt og t.d. augu. Slíkar
kenningar hafa náð fylgi á ný í formi
trúarkenninga um vitsmunalega
hönnun. Þeir sem aðhyllast slíkar
sköpimarkenningar telja að rétt eins
og hnífurinn sé búirtn til af manni, svo
við getum notað hann, hljóti augað að
hafa verið búið til af einhverjum svo
við gætum séð og eyrað svo við
mættum heyra. Algóður Guð eigi
þannig að hafa hugsað fyrir öllu og
útbúið okkur með það sem við
þurfum, í því sem heimspekingurinn
Leibniz kallaði „besta heim allra
mögulegra heima", frasa sem Voltaire
notaði í Birtingi og gerði óspart gys að.
En ef tilvist vel heppnaðrar aðlögimar
er merki um góðan hönnuð, hljóta þá
ekki eiginleikar sem eru illa heppnaðir
að vera dæmi um lélegan hönnuð?
Þannig eru fjölmargir eiginleikar
lífvera aðeins vitnisburður um að þeir
hafi þjónað einhverju hlutverki meðal
forveranna en séu algerlega gagns-
lausir í dag. Tegundir hafa orðið
aldauða vegna samkeppni, afráns og
sníkjudýra, slík afdrif benda ekki til
vel meinandi skapara. Þamúg benti
Darwin á grimmilegar afleiðingar
sníkjudýra á líf hýsla og tók sem dæmi
lirfur smkjuvespa sem éta hýsla sýna
upp innan frá.
J