Náttúrufræðingurinn - 1997, Qupperneq 8

skaðlausar en jafnframt mikilvæg fæða fyrir
ýmsa dýrahópa.
Á norðlægum slóðum, þar sem árstíða-
skipti eru í sjónum, er fjöldi svifþörunga
mestur á vorin og þá eru það kísilþörungar
sem í flestum tilfellum mynda blómann. Vor-
blóminn er mikilvægur fyrir ungviði hinna
ýmsu dýrategunda, sem mikið er af í sjónum
á þessum árstíma. Þegar líða tekur á sumarið
eru það ekki einungis kísilþörungarnir
heldur einnig aðrar tegundir sem mynda
blóma. Við sérstök skilyrði, þar sem mikil
auðgun næringarefna hefur átt sér stað,
getur blómi „skaðlausra tegunda“ valdið
skaða þar sem súrefnisskortur í sjónum
getur fylgt í kjölfar hans. Súrefnisskorturinn
getur verið afleiðing niðurbrots dauðra svif-
þörunga, þar sem rotgerlar nota súrefni, og
getur haft í för með sér dauða fiska og
hryggleysingja.
■ BLÓMI „SKAÐLEGU
TEGUNDANNA"
í dag eru þekktar um það bil 300 tegundir
svifþörunga sem geta verið skaðlegar og
þar af einar 40 sem framleitt geta eitur
(Hallegraeff 1993). Flestar skaðlegu tegund-
irnar eru skoruþörungar en nokkrar tegundir
tilheyra þó öðrum flokkum.
Fjöldi tegunda er valda skaða, út-
breiðsla þeirra og tíðni blóma hefur farið
ört vaxandi í heiminum undanfarin ár.
Margar skýringar eru á þessarri aukningu.
Með auknu eldi í sjó og sívaxandi nýtingu
lífvera af grunnsævi verður afleiðinga
svifþörungablóma vart í ríkara mæli en
áður. Með aukinni þekkingu hefur komið í
ljós að skaðlegar tegundir eru fleiri en
ætlað var og fjölgar þeim stöðugt. Aukin
mengun í sjó vegna framburðar nær-
ingarefna frá landbúnaðarhéruðum og
flutningur dvalargróa skaðlegra tegunda
frá einu svæði til annars með kjölvatni
skipa getur beinlínis haft áhrif á tíðni og
útbreiðslu þessarra blóma.
Blómi skaðlegra svifþörungategunda
getur valdið miklu tjóni í sjóeldi og í
náttúrulegum staðbundnum dýrastofnum
eins og skelfiski sem veiddur er til mann-
eldis. Skaðsemin er tvenns konar, annars
vegar skelfiskseitrun og hins vegar fisk-
dauði.
■ SKELFISKSEITRUN
Skelfiskseitrun, sem stafar af neyslu á
eitruðum skelfiski, er algeng í heiminum í
dag.
Menn hafa lengi vitað um matareitranir
sem hægt hefur verið að tengja við
skelfiskát. Jafnvel á íslandi, þar sem skel-
fisksneysla hefur verið mjög takmörkuð, er
þess getið í gömlum heimildum að skelfiskur
sé varasamur til átu og þó sérstaklega í r-
lausum mánuðum, það er frá maí fram í ágúst
(Lúðvík Kristjánsson 1980). Skoruþörunga
verður helst vart í sjónum yfir sumartímann
og eru það oftast tegundir þeirra sem valda
skelfiskseitrun. Reynsla og rannsóknir
síðustu ára sýna þó að skelfiskseitrunar má
vænta hérlendis frá maí og allt fram í
október. Reglan um r-lausu mánuðina er því
alls ekki örugg.
Þegar um skelfiskseitrun er að ræða
hefur skelfiskurinn nærst á eitruðum svif-
þörungum og getur styrkleiki eitursins
orðið allverulegur í fiskinum. Eitrið
safnast fyrir í skelfiskinum en hefur engin
áhrif á hann sjálfan. Eituráhrifanna gætir
aftur á móti hjá mönnum og öðrum spen-
dýrum er neyta eitraðs skelfisks (2. mynd).
Greint er á milli mismunandi skelfisks-
eitrana eftir því hvaða eitur þörungarnir
framleiða en hver eiturflokkur hefur sín
sérstöku áhrif. Algengustu skelfisks-
eitranir eru PSP-eitranir (paralytic shell-
fish poisoning) eða lömunareitranir, DSP-
eitranir (diarrheic shellfish poisoning) eða
niðurgangseitranir og ASP-eitranir (amne-
sic shellfish poisoning) eða minnistaps-
eitranir. Mest finnst af eitrinu í skelfisk-
inum þegar blómi eitruðu tegundarinnar er
í hámarki eða nýafstaðinn. Hversu langan
tíma skelfiskurinn er eitraður, eftir að
þörungablóminn er genginn um garð, fer
eftir því um hvers konar eitrun er að ræða,
tegundum skelfisks, magni eiturs í skel-
70