Náttúrufræðingurinn - 1995, Blaðsíða 4

Að lifa í landi náttúruhamfara
Mannskaðasnjóflóðin á þessu ári haí'a minnt
þjóðina óþyrmilega á að hún býr í erfiðu
landi. Vindar blása hér oftar og sterkar en á
öðrum byggðum bólum, landið er heitur reitur
á virkum flekaskilum með tilheyrandi eld-
virkni og jarðskjálftum, snjóflóð, skriðuföll og
sjávarflóð eru tíð. Ekki er spurt um það hvort
við ætlum að lifa í þessu landi heldur hvernig
við ætlum að lifa með þeim hættum sem það
býr okkur. Áföllin í Súðavík og á Flateyri
voru hörmuleg en því miður bendir margt til
þess að við eigum enn eftir að verða fyrir
biturri reynslu af kæruleysislegri umgengni
við náttúruöflin. Hvarvetna blasa dæmin við.
Bæir og þorp hafa víða byggst upp undir
bröttum hlíðum þar sem snjóflóðahætta er
augljós. Á Húsavík er nær öll byggðin á
sprungukerfi sem er upptakasvæði stórra jarð-
skjálfta. Skólum og sjúkrahúsi er þar valinn
staður eins nálægt meginmisgenginu og hægt
er. Á Selfossi hefur byggð þróast án tillits til
sprungna og legu bæjarins á hættulegasta
jarðskjálftasvæði landsins. í Grindavík
byggja menn klofvega yfir þekktar sprungur
án umhugsunar. Tjón á Kópaskeri í jarð-
skjálftanum 1976 varð einkum vegna þess að
hús voru mörg byggð á sprungum. Á Álfta-
nesi og í kvosinni í Reykjavík er byggt niður
að sjávarmáli eins og menn hafi aldrei heyrt
minnst á hækkandi sjávarborð í heiminum
eða landsig á Reykjavíkursvæðinu. Vík í
Mýrdal er að stórum hluta byggð á seti frá síð-
asta Kötluhlaupi. „Það er ekki alltaf guði að
kenna að ólukka skeður“ skrifaði Sigurður
Þórarinsson á sínum tíma og vitnaði til orða
gamals Eyfirðings eftir jarðskjálftann á Dal-
vík 1934.
Okkur er að vísu nokkur vorkunn. Þjóð-
félagið hefur tekið stakkaskiptum á síðustu
hálfri öld meðan náttúran hefur farið um
okkur fremur mildum höndum. Stærstu jarð-
skjálftar hafa átt upptök í sjó og veðurfar
hefur verið með blíðara móti. Hætturnar hafa
Páll Einarsson (f. 1947) lauk Ph.D.-prófi í jarðeðlis-
fræði frá Columbia University í New York í Banda-
ríkjunum 1975. Páll var sérfræðingur við Raunvís-
indastofnun Háskólans 1975-1994 er hann varð
prófessor í jarðeðlisfræði við Háskóla lslands.
því viljað gleymast og
reist hafa verið mann-
virki án tillits til þeirra
og reyndar oft ekki til
forskrift um hvernig
það skuli gert. Stund-
um er nauðsynlegt að
taka áhætlu en það þarf
að gera að vandlega at-
huguðu máli. Náttúru-
fræðingum sem vakið hafa athygli á hætt-
unum hafa stundum verið gerðar upp annar-
legar hvatir. Þeir eru sagðir úrtölumenn, hug-
leysingjar, haldnir sýniþörf eða bara að snapa
sér fé til rannsókna.
Tínti milli skaðræðisatburða á hverjum stað
er víða langur, miklu lengri en sá tími sem
sögur ná til. Fyrir snjóflóð og jarðskjálfta
skiptir hann til dæmis tugum til þúsundum
ára, fyrir eldgos þúsundum til tugþúsundum
ára. Sögulegar heimildir gefa því ekki nema
injög ófullkomna mynd af hættunni. Afleið-
ingin af þessu er að svo virðist sem næstum
allir skaðræðisatburðir verði á svæðum þar
sem ekki er vitað til að slíkt hafi gerst áður.
Hvað snjóflóð varðar er það sjálfsögð regla að
ekki sé byggt á þekktum snjóflóðasvæðum.
En ekki ætti heldur að byggja á öðrum
satnbærilegum svæðum, jafnvel þótt ekki sé
kunnugt um að þar hafi fallið snjóflóð. Ekki
má einskorða sig við svæði þar sem atburðir
hafa gerst heldur verður einnig að líta til
svæða þar sem atburðir geta gerst. Hér þarf að
koma til hugárfarsbreyting við mat á
náttúruvá.
Af því sem að ofan segir er Ijóst að raun-
hæft mat á hættu af völdum nátlúrunnar
verður að byggjast á öflugum rannsóknum.
Vissulega ber okkur að sækja þekkingu til
annarra landa þar sem rnenn hafa reynslu af
nábýli við náttúruöflin, en þar sem íslensk
náttúra er um marga hluti sérstæð er okkur
lífsnauðsynlegt að stunda hér fjölþættar
náttúrurannsóknir. Öðruvísi verður ekki allað
þeirrar þekkingar sem þarf til að lifa í landinu
og koma í veg fyrir ónauðsynlega áhættu. Hér
þarf stórátak.
Páll Einarsson
2