Náttúrufræðingurinn - 1995, Blaðsíða 56

hár, eða meir en helmingi hærri en langvía
og stuttnefja sem eru stærstu núlifandi
tegundir svartfugla (1. mynd). Fuglinn var
um 5 kg að þyngd og er það um fimmföld
þyngd langvíu eða stuttnefju.
Geirfuglinn var ófleygur því vængirnir
voru aðeins stuttir stubbar sem nýttust þó
ágætlega við að kafa eftir æti. Hann varð
því að verpa þar sem hann gat gengið á
land. Hann virðist hafa orpið í lok maí, eða
á svipuðum tíma og aðrir svartfuglar.
Eggið var aðeins eitt og útungunartíminn
hefur verið áætlaður um 40 dagar. Ungar
álku, langvíu og stuttnefju hverfa úr björg-
unum um þriggja vikna gamlir og hafa þá
ekki náð nema um fjórðungi af stærð
fullvaxins fugls. Geirfuglsunginn er talinn
hafa verið enn skemur á varpstað eftir að
hann kom úr eggi, eða einungis 9 daga, og
hefur því verið enn óþroskaðri en aðrir
svartfuglsungar þegar hann hélt á haf út.
Það var þroskavænlegra að unginn leitaði
út á fiskimiðin en að foreldrarnir þyrftu að
halda áfram að bera æti til hans. Það litla
sem vitað er um fæðu geirfugls bendir til
þess að hún hafi verið svipuð og núlifandi
svartfugla, þ.e. fiskar af ýmsu tagi, en
einnig stærri hryggleysingjar eins og
smokkfiskur. Talið er að þeir hafi veitt
mun stærri fiska en núlifandi svartfuglar
og er það líklegt miðað við stærð fuglanna.
Bengtson getur þess að geirfuglar hafi
sennilega ekki orðið kynþroska fyrr en 4—7
ára gamlir en getað lifað í allt að 20-25 ár.
Þetta er vísast lágmark því nú er vitað að
aðrir svartfuglar geta orðið 30-40 ára
gamlir.
Þótt heimildir skorti má telja víst að
geirfuglar hafi horfið frá landinu þegar
unginn fór úr varpstað, að því er talið er
upp úr miðjum júlí. Ein elsta heimild sem
til er um lifnaðarhætti geirfugls eftir Mar-
tin (1698) segir geirfugl hafa horfið frá
eynni St. Kilda við Skotland um miðjan
júní og ekki sést fyrr en í maíbyrjun næsta
vor. Þetta hefur líklega gerst eitthvað
seinna hér við land, eins og algengt er hjá
mörgum núlifandi fuglategundum sem eru
í báðum löndum. En hvar héldu íslenskir
geirfuglar sig þá u.þ.b. 10 mánuði á ári?
Það eru getgátur einar, en Brown (1985)
hefur haldið fram að þeir hafi einkum
leitað til Suðvestur-Grænlands og einnig í
áttina til Bretlandseyja.
■ NYTjAR
Helstu nytjar Islendinga af geirfuglinum
voru egg og kjöt. Hann var talinn góður
matfugl líkt og nánustu ættingjar hans,
lundi, langvía og fleiri svartfuglar.
Bringuvöðvarnir voru stórir og kjötmiklir
og hver fugl gaf af sér um IVi kg af kjöti
eða ámóta og tíu lundar. I íslensku handriti
frá 18. öld segir að Vi pund af mör hafi
fengist af geirfugli (Guðni Sigurðsson um
1770). Dágott fitulag hefur því verið innan
á hamnum og í kviðarholi. Heimildir eru
næsta fáorðar um hvernig íslendingar
nýttu sér geirfuglinn á aðra vegu en til átu.
Ætla má að lýsið hafi verið notað til
eldunar og ljósa eða sem bræðingur. Lúð-
vík Kristjánsson (1984) segir fiðrið hafa
verið ónýtt vegna hörku nema hálsfiðrið.
Eftir að geirfugl var orðinn eftirsóttur gátu
Islendingar selt hami til safnara og haft
tekjur af því að fara með fræðimenn eða
safnara út að Fuglaskerjum.
■ ÚTBREIÐSLA OG
HNIGNUN
Það er algengur misskilningur að geir-
fuglinn hafi verið hánorrænn (arktískur)
fugl enda hefur hann stundum verið teikn-
aður sitjandi á hafís. Ástæðan er eflaust sú
talið var að geirfugl væri sú fuglategund á
norðurhveli jarðar sem samsvaraði mör-
gæsum á suðurhvelinu. Sannleikurinn er
sá að geirfugl var fugl kaldtempraða
beltisins. Hann virðist hvergi hafa orpið
eins norðarlega og einmitt hér við land.
Geirfuglinn var fyrrum útbreiddur
beggja vegna Atlantshafs. Síðustu ár-
þúsund var hann að finna á svæðinu frá
Bretlandseyjum og Norðurlöndum í austri,
um Færeyjar og Island til Nýfundnalands í
vestri. Beinaleifar sýna að enn fyrr var
54