Náttúrufræðingurinn - 1995, Síða 99

10,0 15,0 20,0 25,0
Hóll, karrar/ferkm - cocks/sq km
30,0 35,0
13. mynd. Fylgni þéttleika rjúpna á talningasvœðum í
Hofstaðaheiði í Mývatnssveit og við Hól á Tjörnesi
1981 til 1994 (Ólafur K. Nielsen 1995). Hofstaðaheiði
er hrísheiði og lyngmóar eru við Hól. - Density ofRock
Ptarmigan cocks on the census plot Hofstaðaheiði in
relation to the density on the census plot Hóll for the
period 1981-1994 (Ólafur K. Nielsen 1995). Hofstaða-
heiði is a Betula nana heath but Hóll is a heather heath.
þáttur sem mestu ræður um
varpþéttleika mófugla. Þétt-
leikinn er meiri á svæðum þar
sem nóg er að éta en þar sem
minna er að bíta og brenna.
Rjúpan er jurtaæta en ungarnir
éta þó liðdýr í bland við jurta-
fæðu fyrstu vikurnar. Arnþór
Garðarsson og Robert Moss
(1970) könnuðu fæðu íslensku
rjúpunnar. Gögnum þeirra um
vor- og sumarfæðu var safnað
mestmegnis í Suður-Þingeyjar-
sýslu, á sömu slóðum og ég
vann mínar athuganir. Þýð-
ingarmestu liðirnir í vorfæðu
karranna voru krækiber frá
sumrinu á undan, brum fjall-
drapa og holtasóleyjar. Kven-
fuglarnir átu sömu fæðu auk
þess sem þeir tóku hlutfallslega
meira af sumargrænum jurtum,
mest klóelftingu. Ásókn kven-
fuglanna í sumargrænar jurtir í
upphafi varptfmans var skýrð með því að
þetta væri næringarrík og auðmelt fæða
sem skipti miklu máli fyrir kvenfuglana
meðan þeir væru að þroska egg og skipta
yfir í sumarfiður. Minni gögn eru til um
hvað rjúpurnar éta meðan á álegu stendur í
júní; þýðingarmesta fæðan í þremur
fuglum var blóm bláberjalyngsins. Á
ungatíma í júlí voru kornsúrulaukar aðal-
fæða unga og fullorðinna fugla en ungarnir
átu líka mikið af liðdýrum.
í fljótu bragði virðist ekki vera neinn sá
munur á magni helstu fæðutegunda rjúp-
unnar milli talningastöðva sem skýrir mun
á þéttleika rjúpna. Jurtir eins og fjalldrapi
og krækilyng, sem eru þýðingarmikil vor-
fæða, hafa meiri þekju í hópum C og D þar
sem þéttleiki rjúpna er lítill en í hópum A
og B þar sem þéttleikinn er mikill (4. tafla,
10. mynd). Sama er að segja um kornsúru;
það er ekki áberandi meira af þessari eftir-
sóttu fæðu á bestu rjúpnasvæðunum (11.
mynd). Bergerud (1987) hefur haldið því
fram að fæðuframboð hafi ekkert með
varpþéttleika rjúpna og annarra orrafugla
(Tetraonidae) að gera. Hann segir að orra-
fuglar búi við ofgnótt fæðu og það sem
skipti máli sé dreifingarmynstur fuglanna.
Þau búsvæði sem bjóða upp á góð skilyrði
fyrir kvenfugla lil að leynast fyrir rándýr-
um, bæði meðan þeir liggja á eggjum og
þegar þeir eru með unga, eru eftirsótt og á
slíkum svæðum er þéttleikinn mikill. Sem
sagt, lítil afföll á eggjum og ungum leiða
til þess að hlutfallslega fleiri ungar komast
upp samanborið við svæði þar sem afrán er
mikið. Þetta leiðir til þess að hlutfallslega
fleiri ungar koma til baka á „góðu“ svæðin
að vori. Fljótt á litið virðast þessar hug-
myndir ekki mjög sennilegar, að minnsta
kosti ekki hvað rjúpuna varðar, en tökum
tvö dæmi. Góð hulning fyrir kvenfugl með
egg eða unga er væntanlega einhverskonar
fall af hæð gróðurs, því auðveldara er að
leynast í háum gróðri en á berangri. Sam-
kvæmt hugmyndum Bergeruds ætti þétt-
leiki rjúpunnar að vera mestur í þeim heið-
um þar sem gróður er hæstur og vöxtu-
legastur. Þessu var reyndar öfugt farið á
athuganasvæðinu; hæsti og vöxtulegasti
gróðurinn óx á hrísheiðunum en snögg-
lendustu móarnir og jafnframt þeir sem
97