Náttúrufræðingurinn - 1981, Qupperneq 58

SAMANBURÐUR VIÐ FYRRI
RANNSÓKNIR
Hvernig kemur þetta heim við annað,
sem vitað er um surtarbrandinn í Ell-
iðavogi?
Pflug (1959) og Þorleifur Einarsson
(1977) hafa skoðað frjókorn úr surtar-
brandinum, og komust að þeirri niður-
stöðu, að gróðurfar á Elliðavogssvæðinu
hafi á myndunarskeiði surtarbrandsins
verið svipað og verið hefur á nútíma hér
á landi.
Þorkell Þorkelsson (1935) fann tjarn-
arset í Elliðavogslögunum. í því var
mikið af fræjum og skordýraleifum,
einkum bjölluleifum. Fræin voru af
ýmsum mýra- og vatnajurtum, sem eru
algengar hér á landi nú. Bjölluleifarnar
voru langflestar af brunnklukkum
(.Agabus bipustulatus sohen), sömu tegund
og nú er algengust hér á landi. Einnig
fundust leifar af vatnabjöllutegund af
ættkvíslinni Hydroporus, þó ekki tjarna-
klukku (/7. nigrita), sem er eina tegundin
hér á landi nú. Aðrar leifar voru af
landbjöllum, sem borist höfðu í tjörn-
ina. Þar á meðal voru járnsmiður (Nebria
gyllenhali), hlaupabjallan Patrobus sep-
tentrionis og falski-Loki (Byrrhus fascialus),
sem nú finnast um allt land og í ná-
grannalöndunum sunnar og norðar en
Island. í sýnum Þorkels fundust einnig
leifar hlaupabjöllunnar Pterostichus dili-
gens og jötunuxans Corticinus collaris
(samnefni: Tachinus collaris). Er Þorkell
ritaði grein sína var ekki betur vitað en
þessar tegundir væru nær alveg bundn-
ar við Suðurland. Þorkell dró þá álykt-
un af tilvist síðarnefndu tegundarinnar í
Elliðavogssurtarbrandinum og út-
breiðslu hennar hér á landi nú, að lofts-
lag á myndunartíma hlýskeiðslaganna
hafi ekki getað verið meira en 1 °C
kaldara en það er nú og sennilega svipað
eða jafnvel eitthvað mildara.
Utbreiðsla bjallna hér á landi er mun
betur þekkt nú en árið 1935. Tegund-
irnar P. diligens og C. collaris eru að vísu
algengastar á sunnanverðu landinu, en
þær eru einnig kunnar víða á láglendi i
öðrurn landsfjórðungum (Larsson og
Geir Gígja 1959). Loftslag hefði þvi
getað verið lítið eitt kaldara en Þorkell
taldi, en sú ályktun hans stendur
óhögguð, að loftslagið hafi sennilega
verið svipað eða jafnvel eitthvað mild-
ara en nú.
Tegundasamsetning krabbadýra í
Elliðavogi styður því niðurstöður frjó-
korna- og skordýragreininga.
NIÐURLAG
Vatnasetið sem Þorkell Þorkelsson
fann i Elliðavogslögunum er því miður
glatað, þvi að staðurinn hefur verið
eyðilagður með mannvirkjagerð. Grein-
ingar á lífveruleifum þaðan hefðu gefið
mun fyllri mynd af loftslagi og lifsskil-
yrðum en unnt er úr surtarbrandinum.
Vatnaset er þó ekki óalgengt í fornum
jarðlögum hér á landi. Liklegt er, að í
því megi finna ýmsar smásæjar lífveru-
leifar, sem geta gefið upplýsingar af
þessu tagi. Æskilegt er, að þessum
möguleikum verði meiri gaumur gefinn
og að jarðfræðingar setji sig ekki úr færi
við að rýna i þessi lög og taka úr þeim
sýni er þau verða á vegi þeirra.
Að lokum þakka ég Arnþóri Garðars-
syni prófessor yfirlestur og lagfæringar á
texta.
52