Náttúrufræðingurinn - 1981, Qupperneq 102

Ritfregnir
Guðmundur Kjartansson:
KOLD OG VÖTN, greinar um
jarðfræöilegt efni, 223 bls.
Bókaútgáfa Menningarsjóðs, Reykjavík
1980
Bókaútgáfa Menningarsjóðs hefursent frá
sér bók með ofangreindu heiti, en hún er
safn ritgerða, alls 13, eftir Guðmund Kjart-
ansson, jarðfræðing, en hann lést 7. apríl
1974. Hver sá er áhuga hefur á íslenskri
jarðfræði hlýtur að fagna því að þarna hafa
verið færðar saman í eina bók gagnmerkar
ritgerðir hins ágæta vísindamanns, sem
bæði var glöggskyggn og gerhugull. Greinar
þessar hafa að vísu áður verið birtar á prenti,
en svo langt er nú um liðiö að ég ætla að
margar þeirra séu sumum hinna yngri jarð-
visindamanna lítt kunnar.
Bókin hefst á ritgerðum Guðmundar um
Heklu og Hekluhraun ásamt grein um
Hcklugosið 1947. En Guðmundur var raun-
ar fyrstur til þess, og þá á námsárum, að
hefja skipulagðar rannsóknir á Heklusvæð-
inu öllu og þar með á vissan hátt sögu þessa
eldfjalls. Þáttur hans í rannsóknum gossins
1947—48 hefði gjarnan mátt vera meiri.
Næst er svo ritgerð, sem fjallar um minjar
jökla frá síðasta skeiði ísaldar á Suðurlands-
undirlengi. Þar setur Guðmundur fram í
ljósu máli og myndum, því hann var ágætis
teiknari, kenningu um hörfun síðustu ísald-
arjökla á þessu svæði. Þær rannsóknir eru sá
grundvöllur, sem síðari tíma athuganir víða
um land að verulegu leyti hvíla á. Næsta
ritgerð fjallar um íslensk vatnsföll og er, það
ég best veit, ein hin fyrsta sinnar tegundar á
íslensku að þv! leyti sem hún fjallar um skil-
greiningu mismunandi tegunda vatnsfalla.
Hefur þeirri skilgreiningu að mestu leyti
verið fylgt síðan. Vel væri ef þessi grein yrði
tekin upp í kennslubækur. Þeim mundi þá
smám saman fækka, sem ekki kunna á því
skil hvað kaldavermsl er, en furðu oft rekst
maður á harla furðulegar — á fínna máli
sagt frumlegar — hugmyndir um það fyrir-
bæri. Ritgerðin um lokaskeiö isaldar fær
eðlilegt framhald í grein um jökulrákir og
síðar i ritgerðinni: „Isaldarlok og eldfjöll á
Kili“ en segja má að upp úr þvi spretti eitt
merkasta framlag Guðmundar til islenskrar
jarðfræði, stapakenningin. Að visu var hún
alllöngu áður fullmótuð i huga Guðmundar
en fékk trausta stoð í þessum rannsóknum
hans og loks var hann svo heppinn að fá að
lifa það að náttúran sjálf færði honum
sannanirnar i Surtseyjargosinu.
Niðurröðun þessara kafla bókarinnar er
vel af hendi leyst. Þeir falla eðlilega hver að
öðrum og sýna þróunarferil rannsókna Guð-
mundar og um leið hversu markvisst hann
vann. Náttúrulýsingar hans eu frábærlega
glöggar og nákvæmar. Málið er kristaltært,
hnitmiðað og laust við alla tilgerrð og mærð.
Við lestur þessara ritgerða hefur maður á
tilfinningunni að Guðmundur hafi aldrei
jrurft aö leita að orðum, jrau hafi sprottið
fram af sjálfu sér vegna lifandi tengsla við
efnið.
Af heilum hug skal mælt með lestri þess-
arar bókar hverjum jreim íslendingi er um
jarðfræði ritar á móðurmálinu — og mættu
þcir raunar fleiri vera — úr þeim hópi, sem
nú er orðinn býsna stór.
Það er ósk og von jress er þetta ritar að bók
þessi verði mikið lesin, og ekkert bókasafn á
landinu ætti án hennar að vera.
Jón Jónsson
Náttúrufræðingurinn, 51 (1—2), bls. 96, 1981
96