Náttúrufræðingurinn - 1987, Blaðsíða 3

Már Vilhjálmsson og Leifur A. Símonarson:
För eftir lífverur
INNGANGUR
Rannsóknir á förum og sporum af líf-
rænum toga (lífförum) beinast aö hvers
kyns ummerkjum, sem hafa orðið til við
starfsemi dýra eða plantna, og er sjálf-
stæð grein innan jarðfræðinnar. Förin
eru greind eftir útliti og gerð (t.d. set-
gerð), en ekki eftir því hvaða lífvera
myndaði þau.
Förin veita sjaldan upplýsingar um út-
lit lífveranna, sem skildu þau eftir sig.
Hins vegar fáum við nokkra vitneskju
um hegðun þeirra, en hún er háð um-
hverfisaðstæðum. Myndun flestra fara er
bundin ákveðnum umhverfum. Sum
verða til í lágorkuumhverfum, en önnur
þar sem orka er meiri. Botngerð, fæðu-
magn, stöðugleiki umhverfis, setmynd-
unarhraði og ýmsir aðrir þættir ráða hér
mestu. Hins vegar virðist hitastig ekki
hafa eins mikil áhrif á dreifingu faranna,
og bendir það til þess að lífverur með
mismunandi hitaþol skilji eftir sig eins
eða svipuð för.
Þrátt fyrir samanburð á förum úr jarð-
lögum og förum núlifandi dýra, er sjald-
an hægt að heimfæra ákveðna gerð fara
til ákveðinnar tegundar. Það hefur þó oft
verið reynt, en komið hefur í ljós að ein
og sama tegundin getur myndað margs
konar för og einnig að ákveðin gerð fara
er oft mynduð af ólíkum og óskyldum
dýrum (Bromley og Fursich 1980). Samt
sem áður geta förin veitt okkur ýmsar
upplýsingar, sem „venjulegir" steingerv-
ingar geta ekki gefið.
Flestar gerðir fara finnast í mjög mis-
gömlum jarðlögum. Margar eiga upphaf
sitt að rekja aftur á forkambríum eða um
og yfir 600 milljón ár aftur í tímann. För
eftir fornar lífverur er því ekki hægt að
nota á sama hátt og einkennissteingerv-
inga, en þeir eru bundnir við stutt tíma-
skeið og finnist þeir í jarðlögum segja
þeir til um aldur þeirra.
í umfjöllun um för og spor af lífrænum
toga er eingöngu flokkað í ættkvíslir og
tegundir. Skipting í hærri einingar eins
og ættir, ættbálka, flokka og fylkingar er
erfið, þar sem flokkunin byggir eingöngu
á útliti og gerð fara eða spora. Þá er
sjaldan skipað í lægri einingar; undirætt-
kvíslir, undirtegundir eða afbrigði. För
og spor eftir lífverur eru því ekki greind
eftir hugsanlegum skyldleika lífveranna,
sem myndaði þau, heldur er lögð áhersla
á að skilja eðli og gerð faranna.
SÖGULEGT YFIRLIT
Rannsóknir á förum og sporum eftir
lífverur hófust á nítjándu öld, en það er
þó fyrst á tveim síðustu áratugunum að
þær hafa hlotið það sem kalla má al-
menna viðurkenningu.
Osgood (1970) skipti rannsóknarsög-
unni í þrjá hluta og nefndi þann fyrsta
Náttúrufræðingurinn 57 (3), bls. 97-113, 1987
97