Náttúrufræðingurinn - 1934, Blaðsíða 25

NÁTTÚRUFR.
135
í>ar gefur hann skýringu á uppruna jarðvegsins, sem að miklu,
ef ekki öllu leyti, er rétt. íslenzkur jarðvegur er „fokjörð" að
hans dómi, þ. e. a. s. hið gróðurberandi lag á ekkert skylt við
bergtegundir þær, möl eða sand, sem það hvílir á, en hefir verið
feykt þangað með vindi. Þær bergtegundir, sem jarðvegurinn á
uppruna sinn að rekja til, geta verið langt í burtu, uppi á hálendi
Islands. Síðan hafa nokkrar rannsóknir verið gerðar á íslenzkum
jarðvegi, en flestar hafa þær verið miðaðar við það, að ákveða
magn hinna ýmsu efna jarðvegsins.
Fáeinar rannsóknir hafa verið gerðar á eðli jarðvegsins, svo
sem skipting kornstærðarinnar en fáar ályktanir hafa verið
dregnar af því. Árið 1923 reit Kofoed-Hansen skógræktarstjóri
um það, að íslenzkur jarðvegur væri „lössmyndun“ og sýndi fram
á það með nokkrum rökum.
En fyrst af öllu verður að gera grein fyrir því, hvernig löss-
jarðvegur — fokjörð — myndast. Skýringin er tekin eftir A.
Stebutt, en hann hefir hana eftir Rússanum Tutkowski.
„Yfir öllum stórum jökulbreiðum hlýtur háþrýstisvæði að
myndast, en frá því blása „Föhn“ vindar (þ. e. tiltölulega heitir
og þurrir vindar) út að jökulröndunum. Ef ísinn fer að dragast
saman og minnka, þá blása vindarnir yfir breiðar íslausar urðar-
öldur, þurrka þær og bera með sér rykmekki yfir grassteppurnar
fyrir neðan og skilja rykið þar eftir. Þannig hlýtur að myndast
„aðblásturssvæði“ (Inflationszone), belti með lössmyndunum, í
kringum sérhverja stóra jökulbreiðu, og lössmyndanir eru því
óhjákvæmileg afleiðing ísaldarinnar“.
Sé litið á ísland, er augljóst, að þar hafa skilyrði fyrir fok-
jarðamyndum verið ágæt í lok ísaldar, er jöklarnir minnkuðu óð-
um. En slík skilyrði virðast til enn í dag. Til þess að komast að
raun um það, þarf ekki annað en að líta á þá rylcmekki og þau
sandfok, sem geta staðið ofan úr óbyggðum með vindum af há-
lendinu. Hálendi íslands er mjög stórt í samanburði við láglendið,
og veðrátta þar er miklu kaldari en í byggðum. Á sumrum þegar
sólin skín, getur yfirborð jarðar hitnað mjög á skömmum tíma,
en næturnar eru venjulega hryssingslega kaldar. Næturfrost
eru sennilega mjög tíð, jafnvel í júlímánuði. Öfl þau, sem vinna
að því að mylja bergtegundirnar inni á hálendinu, eru því einnig
nú á tímum mjög sterk. Og þegar afl vatns og íss bætist við þetta,
er það skiljanlegt, að til sé nóg efni til fokjarðarmyndunar inni
í landinu. Þegar steinarnir hafa molazt nógu smátt og vindurinn
er nægilega hvass, berast kornin með honum niður yfir sveitirnar.