Náttúrufræðingurinn - 1934, Qupperneq 77

lsTÁTTÚRUFR.
187
Samtíningur.
Rafmagnsljósið er eklci eins nýtt fyrirbrigði og margir skyldu halda.
l>að eru nú liðin 123 ár síðan að það kom til sögunnar, því að árið 1811
"tókst Englendingnum Humphry Davy að skapa fyrsta rafmagnsljós heimsins.
Hann bjó til eins konar bogalampa, sem var næsta ófullkominn í fyrstu, að
notum fór hann ekki að koma fyrr en um miðja síðustu öld. Árið 1848 var
fyrsta torgið í París lýst með bogalömpum. Bogalamparnir náðu talsverðri
útbreiðslu, en sigurför rafmagnsljósanna byrjar þó fyrst fyrir alvöru, þegar
Edison finnur upp „kolþráðarlampann" árið 1879. Um aldamótin síðustu kom
peran með málmþræðinum til sögunnar, og útrýmdi kolaþráðarlampanum. ■—
Pyrst voru notaðar lofttómar perur, en perur þær, sem við notum nú, eru
fylltar með lofttegund, sem heitir argon. Á árunum 1880—1890 fengu flestar
stórborgir heimsins rafmagnsljós, New York fyrst, árið 1882.
Tyrkir fluttu kaffið til Evrópu. Fyrstu bollarnir voru drukknir í Tyrk-
landi kringum 1630. Lengi þótti það ónauðsynlegur „lúxus“ að drekka kaffi,
en loks tókst því að leggja undir sig álfuna, og hver vildi nú án þess vera?
Kókó og' súkkulaði komu hingað til Evrópu með Spánverjum frá Amer-
íku. Fyrstu sendingarnar komu til álfunnar kringum 1520, en Spánverjarnir
héldu því leyndu, hvernig þeir framleiddu vörurnar. Fyrst í stað var kókó
og súkkulaði svo dýrt, að ekki var á annara færi en efnamanna að leyfa sér
að neyta þess, en þeim fannst það brátt ómissandi. Hinn mikli náttúrufræð-
ingur, Linné, sem gaf svo mörgum plöntum og dýrum nöfn, nefndi kókó-
plöntuna tetroma, en það þýðir guðsmatur. Á 19. öldinni var farið að fram-
leiða kókó og súkkulaði í verksmiðjum, og þá fyrst varð það svo ódýrt, að
flestir gátu leyft sér það.
Einnig kartaflan er komin hingað frá Ameríku. Fyrst í stað var henni
tekið frekar dauflega, enginn fékkst til þess að borða hana. En neyðin kenn-
ir naktri konu að spinna, eins og þar stendur, þegar hallæri drápu á dyr
hér í Evrópu, komu menn auga á ágæti kartöflunnar og fóru að rækta hana.
Víða í löndum börðust prestarnir á stólnum fyrir kartöflurækt.
Eftir gamalli sögusögn á munkur nokkur, að nafni Bertold Sehwarz,
að hafa fundið upp púðrið. Hann átti að hafa verið að mylja brennistein,
trékol og saltpétur, og þá sprakk allt í loft upp í höndunum á honum. Þessi
saga er þó víst tilbúin, í raun og veru vita menn lítið um sögu púðursins
og útbreiðslu þess í Evi'ópu, fyrr en á síðari öldum. En svo mikið er þó víst,
að það kemur fram á sjónarsviðið hér í álfu um miðja fjórtándu öld, og
síðan hefir það, eins og kunnugt er, haft mjög mikil áhrif á mannkynssöguna.
Þegar talað er um kol í gömlum bókum, er ætíð átt við viðarkol. Að vísu
eru steinkol þekkt frá gamalli tíð, en þau voru lítið notuð lengi fram eftir.
Á 19. öldinni kom fyrst fyrir alvöru gangur í steinkolaframleiðsluna, enda
kom þá járnbrautin til sögunnar. og þá var einnig farið að nota þau til