Náttúrufræðingurinn - 1937, Blaðsíða 45

NÁTTÚRUFRÆÐINGURINN 153
iiiiiimmmiimiiimmmiiiimmmmmiimiiiiiiiiiiimiiiimiiiiiiiimimmimiimiiiiiiiiiiiimmiiiitiiiiimiiiiiiiiiiiiiiimmiiii
Loftið í 40 km. hæð.
(Flutt í útvarp 23. janúar 1936).
Eins og flestum mun kunnugt er andrúmsloftið, sem við
lifum og hrærumst í, aðallega samsett úr súrefni og köfnun-
arefni, auk nokkurs af kolsýru og vatnsefni. Þetta loft hvílir
með rúmlega 1000 gr. þunga á hverjum cm2 á yfirborði jarð-
ar og öllum hlutum, sem þar eru. Hver teningsmetri af and-
rúmslofti vegur um 1.3 kg., en sama rúmmál af vatni vegur 1000
kg., svo loftið er nærri 800 sinnum léttara heldur en vatn.
Þið vitið sjálfsagt líka, að á voru landi er lofthitinn 1—2 stig
undir frostmarki að meðaltali köldustu vetrarmánuðina og um
10 st. yfir frostmarki að sumrinu; en meðalhiti ársins er 3—4 st.
Lofthitinn við yfirborð jarðar er mest kominn undir sólarhæð og
sólargangi og því mjög breytilegur eftir hnattstöðu.
Flest eru þetta einfaldar staðreyndir, sem venjulegar veður-
athuganir geta sannað okkur daglega.
En hvað vitum við svo um loftið, þegar hærra dregur frá
jörðu, og hvernig hefir sú vitneskja fengizt?
f fyrsta lagi hafa veðurathuganir á fjöllum uppi gefið miklar
upplýsingar, svo langt sem þær ná. Þær sýndu þegar, að loft-
þrýstingin minnkar um 10 mm. eða meira á hverjum 100 m. sem
ofar dregur, og hitinn minnkar um 0.5—1.0 á sömu hæð. í Alpa-
fjöllum og víðar eru veðurathuganir gerðar að staðaldri á fjalla-
tindum, m. a. á Mont Blanc, sem er 4800 m. að hæð.
En bæði er nú það, að allstór svæði jarðar eru háfjallalaus,
og svo hitt, að mælingar á fjallatindum gefa aldrei alveg sömu
niðurstöður og fást mundu í lausu lofti í sömu hæð. Þessvegna var
leitað nýrra aðferða við loftrannsóknir. M. a. voru notaðir loft-
belgir, sem fylltir voru með gasi eða vetni og gátu þeir borið 1—2
menn og mælitæki, í körfu, sem fest var neðan á belginn. Þetta
var þó bæði dýrt og áhættusamt. Um 1890 var tekið að nota mann-
lausa könnunarbelgi til loftrannsókna og hefir nú stöku sinnum
tekizt að koma þeim í allt að 30 knj. hæð yfir jörðu. Belgirnir eru
fylltir með vetni og við þá eru fest ýms sjálfritandi mælitæki.
Svo er belgnum sleppt í loft upp og rita mælitækin þá jafnharðan
breytingar þær, sem verða á lofthita, þrýstingu og raka. Eftir því
sem belgurinn kemur hærra upp í loftið og þrýsting verður minni,