Náttúrufræðingurinn - 1966, Blaðsíða 24

NÁT T Ú RU F RÆ BINGURINN
í einni lotu, 13 mánaða langri, eins goss, sem hefur staðið með
litlum hvíldum nær 20 mánuði, þegar þetta er ritað (jan. 1966).
Sú staðreynd gefur í skyn, að þær af gömlu dyngjunum, sem eru
sambærilegar að stærð, séu einnig til orðnar í einu gosi hver. Stapa-
kenningin gerir enn fremur ráð fyrir einu gosi eða í mesta lagi
fáeinum við myndun dyngjukolla stapanna. Á jöðrum dyngjunn-
ar (eða stapans) Leggjabrjóts eru signar hraunspildur, m. a. ein
lægð um 100 m djúp, afmarkaðar misgengisgjám með óreglulegri
stefnu, sem fylgir engan veginn sprungustefnu héraðsins (6. mynd).
Eg hef skýrt þessi sig svo, að þar hafi þykkt hraun breiðzt yfir
leifar af jökulís, sem bráðnaði ekki til fulls fyrr en hraunið var
storknað yfir honum. (Guðm. Kj. 1964). Ef Jiessi skýring er rétt,
hlýtur allt hraunið að liafa komið upp á svo skömmum tíma, að
teljast verður „eitt gos“. Loks er Jress að minnast, sem áður var
getið, að hvergi hefur fundizt í íslenzkum dyngnahraunum neitt
Jrað, er bendi til verulegs aldursmunar hraunlaga frá sama dyngju-
hvirfli. Þetta freistar til þeirrar ályktunar, að íslenzku dyngjurnar
séu yfirleitt myndaðar í einu gosi hver, væntanlega langvinnu, ef
til vill með einhverjum hvíldum, en naumast svo löngum, að kvik-
an í hinni pípulaga eldrás undir gígnum liafi nokkru sinni náð að
storkna. Þetta kann að ]>ykja ótrúlegt um stærstu dyngjurnar, t. d.
Skjaldbreið, sem er eitthvað 50 km3 að rúmmáli. En ekki er það
neitt fráleitt, að slíkt hraun liafi komið upp í gosi, sem stóð fáein
ár, ef við berum Jrað saman við Skaftáreldahraun, sem kom allt
upp á 5 mánuðum 1783 og hefur verið áætlað 12—15 km3, eða við
Þjórsárhraun, sem er Jxi drjúgum meira en Skaftáreldahraun að
flatarmáli og væntanlega ekki síður að rúmmáli og rann allt í einu
gosi fyrir um 8 J)ús. árum. Skjaldbreiðarhraunið virðist þó ekki
nema um Jnefalt—fjórfalt stærra en þessi einstöku hraunflóð.
Surtsey neðansjávar.
Langmestur hluti þess bergs, sem Surtsgosið hefur myndað, hefur
lagzt til hvíldar á sjávarbotni, þar sem ekki er greitt aðgöngu til
bergfræðilegra athugana. En bergmálsdýptarmælingar íslenzku sjó-
mælinganna, gerðar í umsjá Gunnars Bergsteinssonar á varðskip-
inu „Albert“ í júlí og ágúst 1964, gefa góða mynd af sjávarbotn-
inum eins og hann var þá. Þær mælingar ná yfir stórt svæði um-