Náttúrufræðingurinn - 1966, Síða 27

NÁTTÚRU FRÆÐINGURINN
21
brattinn neðansjávar undan hraunströnd Surtseyjar sé mun meiri
en framanskráð lágmörk segja til um, að mínu áliti vart undir 30°
og þar með sambærilegur hlíðum venjulegra stapafjalla, eins og
eftirtalin dæmi sýna.
Þessi dæmi utn halla í hlíðum stapa eru öll tekin eftir korti
Bandaríkjahers í mælikv. 1:50 000 og miðuð við 200 m niður frá
fjallsbrún, þar sem hlíðin er einna bröttust: Herðubreið (A) 53°,
Hlöðufell (SA) 50°, Hrútfell (A) 41°, Kjalfell (S) 34°, Búrfell á
Mývatnsöræfum (V) 34° og Leggjabrjótur (SA) 28°.
Þenna mikla bratta stapalilíðanna hef ég i fyrri skrifum mín-
um kennt aðhaldi jökulíss meðan fjallið var að hlaðast upp. Á
Leggjabrjót benda þó strandlínurnar í hlíðinni til að vatn (djúpt
jökullón) kunni einnig að gegna þessu hlutverki. Og nú, eftir
reynsluna í Surtsey, er sýnt, að vatn (sjór) getur svo að um munar
helt framrás hrauns og látið það hlaðast upp þannig, að brúnin
verður laust ofan við sjávarmál og fram af henni há og brött
brekka neðansjávar — miklu hærri og brattari en dæmi eru til um
brúnir basalthrauna, sem hafa staðnæmzt á landi. Hin beinu áhrif
vatns á hraun, sem út í það rennur ofan af landi, eru að sjálfsögðu
hröð kæling, sem veldur hraðri storknun frambrúnarinnar.
Háar hraunbrúnir — en þó í meira hófi en framantaldar — af
sömu völdum eru okkur einnig kunnar á nokkrum stórum basalt-
hraunum hér á landi, t. d. neðansjávarbrekkan Hraunbrún, um
60 m há, fram af brún Þjórsárhrauns undan strönd Flóans, og um
20 m hár og brattur jaðar næstyngsta Tungnárhraunsins á þeim
kafla, sem hann stíflaði Tungná og myndaði stöðuvatnið Króks-
lón, sem síðar ræstist fram (Guðm. Kj. 1964b).
En loksins, í hraungosi Surts, urðu íslenzkir náttúruskoðarar
áhorfendur að myndun hárrar hraunbrúnar af því tagi, sem hér
voru talin dæmi um. —■ Eftirfarandi lýsingar, teknar úr dagbók
minni, eru aðeins sýnishorn af því, hvernig mér kom þetta fyrir
sjónir, en aðrir hafa haft. miklu fleiri tækifæri til að athuga fyrir-
bærið.
Nóttina L—2. ág. 1964 var hraungos í rneira lagi, og glóandi
kvikuálar runnu víða út í sjó. Einn hinna stærstu vakti sérstaka
athygli mína. Ófært var að honum fyrir öðrum minni beggja vegna,
en sást vel til hans af hátindi Surtseyjar um kl. 9—11 um kvöldið.
Þessi hraunáll beljaði út undan suðvesturbarmi gígsins og rann