Náttúrufræðingurinn - 1966, Síða 31

NÁTTÚRUFRÆÐINGURINN
25
upp í bratta brún við lóðréttan ísvegg. — c) Vatnið eitt nægir til að
stöðva hraunflóðin og mynda slíka brún — Að skoðun þeirra Bem-
melens og Ruttens er sá möguleiki enn til, að vatnið hverfi burt í
jökulhlaupi undir jöklinum, hraunin fossi hindrunarlaust ofan
fjallshlíðina unz þau stöðvast við jökulinn. En einhlít merki þess-
arar framvindu þekki ég ekki á neinum stapa. Þeir fáu hraunfossar
sem menn þekkja í stapahlíðum, t. d. á Bláfjallsfjallgarði, virðast
vera nútímahraun (Bemmelen og Rutten 1955).
Sú rás atburða, sem hér að framan var rakin (1.—4.) í myndun
stapa, er að breyttu breytanda hin sama og átti sér stað í Surtseyjar-
gosinu nú á síðustu misserum. Með það í huga skulum við nú geta
okkur til um gerð hins nýmyndaða bergs á sjávarbotni við Surtsey.
Surtsgosið er almennt talið hefjast að morgni 14. nóvember 1965.
Víst er, að þann morgun kom það fyrst upp úr sjó. En hitt má og
telja víst, að bergkvika var þar tekin að streyma upp úr hafsbotn-
inum a. m. k. nokkrum dögum ef ekki vikum áður. Þar myndaði
hún bunka eða gúl, væntanlega úr sams konar bólstrabergi og vant
er að vera í undirstöðu móbergsfjalla (1 á 7. mynd). Þessa „goss“
á hafsbotni varð ekki vart, meðan á því stóð, að öðru leyti en þvi,
að á togaranum „Þorsteini þorskabít“ varð aðfaranótt 13. nóvember
vart óvenjulegrar hlýju i sjónum á litlum bletti um 2 sjómílum
suðvestur frá þeim stað, er gosið kom upp síðar. Þarna mældist 9.4°
yfirborðshiti, en 7° beggja vegna (Sig. Þór. 1964).
Við vitum ekkert um lögun þessa bólstrabergsgúls á sjávarbotni,
en trúlega var hann nokkuð ílangur (að hætti móbergshryggja) frá
NA til SV, því að fyrst eftir að gosið varð sýnilegt, kom það úr
stuttri sprungu eða gígaröð með þeirri stefnu.
Seinna meðan á gosinu stóð mynduðust aðrir gúlar á sama hátt
og með sömu berggerð á hafsbotni við Surtsey. Þeirra var áður
getið, og hinir eldri eru sýndir á bráðabirgðakorti Sjómælinganna
(5. mynd) með dýptartölunum 88, 67, 74, 25.
Neðansjávargúllinn „Surtla“ (25 m u. s.) er sérstaklega krappur.
Samkvæmt dýptartölum Sjómælinganna er þar halli í hlíðum allt
að 30°. En þetta er ekki aðeins lágmarkstala, heldur er halli, sem
mælist slíkur með bergmálsdýptarmæli, raunverulega yfir 34°. Ekki
þykir mér koma til mála, að smáger gosmöl — eins og sú sem kom
upp í þeytigosum Surts — mundi tolla uppi í svo brattri brekku neð-
ansjávar. Þarna hlýtur að hafa hrúgazt upp efni, sem er fastara fyrir.