Náttúrufræðingurinn - 1966, Qupperneq 61

NÁTTÚRUFRÆÐINGURINN
55
<
þyrpingar og himinþokur. Hvað þokurnar snerti var Herschel í
fyrstu þeirrar skoðunar, að þær væru allar stjörnuþokur í þeim
skilningi, að í nógu góðum sjónauka myndi sjást, að þær væru
samsettar úr stjörnum. Með tímanum komst hann þó að þeirri
niðurstöðu, að sumar þokurnar að minnsta kosti lilytu að vera
skýþokur eða gasþokur, en því hafði Halley einnig haldið fram.
Herschel tók saman allt, sem vitað var um eiginhreyfingar fasta-
stjarnanna, og við athugun varð honum ljóst, að hreyfingarnar
væru ekki óskipulegar, heldur kæmi fram í þeim tilhneiging til
hreyfingar í ákveðna stefnu á himinhvolfinu. Þetta skýrði Herschel
á þann veg, að sólin, og þar með sólkerfið allt, væri á ferð um
geiminn í gagnstæða stefnu, nánar tiltekið í áttina að stjörnumerk-
inu Herkúlesi. Hraða þessarar hreyfingar gat Herschel ekki mælt,
því að á þeim tíma var ekkert vitað með vissu um það, hve fjarlæg-
ar fastastjörnurnar væru.
Fyrir rannsóknir sínar á fastastjörnunum hefur Herschel oft ver-
ið nefndur faðir fastastjörnufræðinnar. En hann átti líka þátt í að
auka þekkingu manna á sólkerfinu, ]iví að árið 1781 fann hann
nýja reikistjörnu, Úranus. Þetta þótti mikill viðburður, því að frá
ómunatíð liöfðu ekki aðrar reikistjörnur verið þekktar en þessar
fimm: Merkúríus, Venus, Mars, Júpíter og Satúrnus. Úranus reynd-
ist vera tvöfalt fjarlægari en Satúrnus og nítján sinnum lengra frá
sólu en jörðin.
Á dögum Herschels gerðu stjörnufræðingar ítrekaðar tilraunir
til að mæla hið árlega staðarvik fastastjarnanna, þ. e. a. s. þá
árlegu afstöðubreytingu, sem hreyfing jarðar um sólu hlaut óhjá-
kvæmilega að leiða til. Nálægustu stjörnurnar áttu að sýna mest
staðarvik, en ekki var auðvelt að gizka á það fyrirfram, hvaða
stjörnur af öllum þessum grúa væru nálægastar. Bezta aðferðin var
sú að velja stjörnur með mikla eiginhreyfingu, því að líkindi voru
til, að þær væru að öðru jöfnu tiltölulega nálægt. Allar tilraunir
reyndust samt árangurslausar, þar til 1838, en þá tókst tveimur
stjörnufræðingum svo til samtímis að leysa þessa erfiðu þraut.
Þetta voru Þjóðverjinn Friedrich Bessel, sem mældi staðarvik stjörn-
unnar 61 í stjörnumerkinu Svaninum, og Englendingurinn Thomas
Henderson, sem mældi staðarvik stjörnunnar Alfa f stjörnumerk-
inu Mannfák (Centaurus).
Síðar kom í ljós, að stjarna Hendersons var einhver nálægasta