Náttúrufræðingurinn - 1994, Blaðsíða 34

fyrst með Þorvaldi Thoroddsen 1893 sem
þeirra er getið á ný. A þessum tíma taka
hins vegar útlendingar að gerast áhuga-
samir um rannsóknir á jarðfræði landsins
og þar á meðal eldstöðvunum frá 1783.
Fyrstur þeirra var hinn þekkti norski jarð-
fræðingur Amund Helland (1846-1918),
sem að ráði Þorvaldar Thoroddsens hóf
rannsóknir á svæðinu og dvaldi við gíga-
raðirnar dagana 15., 16. og 17. ágúst 1881.
Hann gerði margar hæðarmælingar á gíg-
unum og eru raunar aðrar betri enn ekki til.
Einnig gerði hann kort af gígaröðunum og
næsta nágrenni þeirra, en mjög er það
ófullkomið sem von var á svo stuttum tíma
sem þeir félagar höfðu til umráða. Fallega
teikningu gerði hann af gígaröðinni allri,
en líklega ber fremur að dæma hana sem
listaverk. Helland bendir fyrstur manna á
það að ekki séu gígimir allir jafn gamlir og
að áður hljóti að hafa gosið á sömu rein.
Hann segir: ,ja selve kraterrækken eller
ildlinien af 1783 gaar igennem nogle
gamle kratere“ (bls. 7). Hann kennir eld-
stöðina við Laka og er það vel til fundið
sökum þess hve stutt og einfalt það nafn er
og nothæft sem vísindaheiti. Eldborgaraðir
er hinsvegar það nafn sem frá byrjun hefur
verið notað af heimamönnum eldsveitanna
og er svo enn. Amund Helland var fyrsti
lærði jarðfræðingurinn sem kom á þessar
slóðir, þá 35 ára. Hann er meðal atkvæða-
mestu jarðfræðinga Noregs. Bretar tveir,
Tempest Anderson og H.J. Johnston Lavis,
eru hvað vitað er næstir til að koma til Eld-
borgaraða. Sá fyrrnefndi tók þar allmargar
ljósmyndir af gígunum, líklega þær fyrstu
sem teknar voru, og birti nokkrar þeirra í
ritinu Volcanic Studies in Many Lands
(London 1903). Litlar rannsóknir virðast
þeir félagar annars hafa gert á staðnum.
Þorvaldur Thoroddsen (1894) ferðaðist um
Vestur-Skaftafellssýslu 1893 og það er
fyrst með korti hans (1901 og 1906) sem
viðunandi mynd fæst af jarðfræði þessara
héraða í heild og af Eldborgaröðum. A
þessu svæði dvaldi hann þó aðeins 10 daga
(3.-13. ágúst) og hafði því ekki mikinn
tíma fyrir eldstöðvamar sérstaklega. Þann
10. ágúst gekk hann á gíg þann sem hæstur
er austast í gígaröðinni, um 60 m hár. I
ferðasögunni, sem birtist í Andvara 1894,
segir á bls 126: „Gígurinn, sem ég stóð á,
var auðsjáanlega eldri en hinir seinni
Laka-gígir og hraunin kringum hann og
ýmsar hraunbreiður nærri jöklinum hafa
myndast fyrir gosið“ (1783). Gígur þessi er
nú af sumum nefndur Byrða (Haraldur
Matthíasson 1963) en mjög sterkan grun
hef ég um að þar hafí nafnabrengl átt sér
stað (sjá síðar). Önnur nafnabrengl hafa
sýnilega orðið þegar farið var að nefna
nyrsta odda Eldborgaraða, þar sem hann
nær upp í jökul, Fljótsodda (Haraldur
Matthíasson 1963), en það ömefni á við
svæði austan við nefndan hrygg, milli hans
og Hverfisfljóts. Þetta er mér kunnugt frá
unglingsáram mínum við smölun, auk þess
sem heimild um það má fínna hjá Sveini
Pálssyni (1945, bls. 565).
Þjóðverjinn Karl Sapper (1866-1945)
dvaldi við rannsóknir á Eldborgaröðum
10.-12. ágúst 1906 og rit hans um þær kom
út 1908. Hann var þá fertugur og er án efa
reyndasti eldfjallafræðingur sem enn hefur
komið á þessar slóðir. Eftir hann liggja
öndvegisrit í þeim fræðum, enda stundaði
hann rannsóknir á eldfjöllum í Mexíkó,
Mið-Ameríkulöndum öllum og í Indó-
nesíu. Rit hans um þessi svæði hafa grund-
vallarþýðingu. Sapper gerði kort af mið-
hluta Eldborgaraða, um og báðum megin
Laka. Það nær yfír um 12,5 km vegalengd,
er í mælikvarða 1:12.500 og er enn það
besta af þessu svæði. Kort þetta er mikið
afrek unnið við erfíðar aðstæður. Hann
slær því föstu að áður hafí gosið á þessari
sömu línu, bendir m.a. á að litlir hraungígir
frá 1783 gangi upp í stóran gjallgíg
skammt vestan við Laka en bætir við að
hugsanlega sé sá gígur frá fyrsta þætti
gossins (sjá síðar). Hann gerir sér grein
fyrir að gígaröðin, talið frá Laka og a.m.k.
6 km vestur, muni að hluta til vera eldri en
frá 1783. Því má svo bæta við hér að Sap-
per gerði kort af Eldgjá líka, örugglega það
fyrsta. Hið litla en gagnmerka rit Sappers
mun nú á fárra höndum hér og kunnáttu
íslenskra jarðfræðinga í tungumálum,
öðrum en cnsku, fer því miður hrakandi.
Landi Sappers, Hans Reck (1910),
dvaldi nokkra daga í júlí 1908 við rann-
112