Náttúrufræðingurinn - 1994, Blaðsíða 66

kynæxlun. Stöku tegundir geta einnig
íjölgað sér með meyfæðingu en brögð eru
að því að fóstur þroskist ekki í egghylkjun-
um eftir þess konar æxlun (Sims og Gerard
1985).
Ánamaðkar verða ekki langlífir. Við
náttúrulegar aðstæður er talið að þeir verði
yfirleitt ekki eldri en 2-3 ára. Stóru teg-
undirnar verða eitthvað eldri en þær smáu.
■afrán, sníkjudýr
OG EITUREFNI
Ánamaðkar eiga marga náttúrulega óvini
og eru þeir til dæmis mikilvæg fæða
ýmissa fuglategunda (Bengtson o.fl. 1978,
Cuendet 1983). Vitað er að jámsmiðir og
jötunuxar éta ánamaðka og erlendis þykja
refum og moldvörpum þeir hið mesta
hnossgæti (Macdonald 1983, Sims og
Gerard 1985). Hver kannast ekki við að sjá
fugla bisa við að toga upp ánamaðka sem
halda sér af öllu afli í göng sín með burst-
unum. Þessari baráttu lýkur oft á þann veg
að ánamaðkarnir slitna. Sú skoðun er
nokkuð útbreidd að slitni ánamaðkar lifi
allir bútarnir. Þetta er ekki allskostar rétt,
en meginreglan er sú að hafí ánamaðkur
misst hluta af afturenda sínum getur fram-
hlutinn vaxið og bætt tjónið. Afturhlutinn
einn sér lifír ekki lengi.
Ánamaðkar, eins og aðrar lífverur, geta
sýkst af völdum baktería og veira og ýmiss
konar sníkjudýr plaga þá. Maðurinn á líka
sinn þátt í að gera ánamöðkum lífið leitt,
til dæmis með aukinni útbreiðslu þung-
málma og eiturefna sem notuð eru í iðnaði
og landbúnaði. Sum þessara efna safnast
fyrir í ánamöðkum og geta liaft áhrif á
afkomu dýra sem lifa á þeim. Þótt þessi
eiturefni valdi ekki bráðum dauða geta þau
dregið úr vexti og frjósemi ánamaðka (Pot-
ter o.fl. 1990, Bengtson o.fl. 1992). Er því
ástæða til að fara varlega með slík efni ef
mönnum er annt um ánamaðkabústofn
sinn.
■ LIFNAÐARHÆTTIR
Þrátt fyrir að ánamaðkar hafí aðlagast lífí á
landi þarfnast þeir vatns í ríkum mæli og
eiga erfitt með að hindra vatnstap. Yfirleitt
er vatnsinnihald ánamaðka 65-75% af
þyngd þeirra (Oglesby 1978). Ánamaðkar
geta þó misst um 75% af vatni sínu án þess
að drepast. Á þurrkatímum geta þeir ein-
ungis hindrað uppgufun vatns með því að
leggjast í dvala. Þá leita ánamaðkarnir
niður í jarðveginn, allt niður á 1-2 m dýpi
eftir jarðvegsdýpt. Þeir hafa þó fundist allt
niður á 5 m dýpi. Þar gera þeir sér kúlulaga
bæli og hringa sig upp í hnykil (6. mynd).
Bælið er fóðrað að innan
með þunnu slímlagi sem
ver ánamaðkinn uppþorn-
un. Tegundirnar leita mis-
djúpt niður í jarðveginn,
stóráni fer yfirleitt dýpst
af islensku tegundunum.
Þetta gerist einnig þegar
jarðvegur frýs.
Ánamaðkar anda með
húðinni og taka upp súr-
efni úr lofti og vatni. I
yfírborði húðarinnar eru
kirtilfrumur sem gefa frá
sér slím og halda henni
rakri. I miklum rigning-
um er líkt og fjöldaflótti
brjótist út meðal ána-
maðka er þeir skríða upp
6. mynd. í langvarandi þurrki og frosti leggjast ánamaðkar í
dvala og hringa sig upp í hnykil. Myndin er af gráána (Aporr-
ectodea caliginosa). Ljósm. Hólmfríður Sigurðardóttir.
144