Náttúrufræðingurinn - 1994, Blaðsíða 39

svo Laka norðanverðan og gegnum hátopp
íjallsins ganga opnar sprungur. Norðvestan
í Laka má glöggt sjá hvernig brotið skerst
upp í hlíðina. Hraun hefur þar streymt út
og fallið í þunnum fossi niður hlíðina.
Austar er þetta nokkru stærra og meira
áberandi. Þar hefur hraun fallið beint út úr
sprungunni og í þröngum rásurn og hraun-
pípum niður og vestur í dalinn. Enn austar
hefur komið til myndunar smágígkoppa
utan í hlíðinni og hraun frá þeim fallið
niður i hringlaga dalverpi og breiðst út yfir
það hlíða á milli. Dalverpi það er vestast
þriggja sem eru í röð um fjallið norðanvert.
Þau eru að hluta til hömrum girt og gætu
verið leifar gíga frá myndunarstigi íjalls-
ins. Norðaustan í Laka hefst gígaröðin á ný
á háhryggnum sunnan við austasta dalinn
og hefur hraun fyrst runnið beint út úr
sprungunni og aðeins lagst út yfir barma
hennar. Strax nokkrum metrum neðar fara
að myndast gígir með hraunrennsli niður
brekkuna til suðurs. Gígirnir verða brátt
sem samfellt perluband á ská niður eftir
hlíðinni, verða stærri eftir því sem neðar
dregur og frá þeim í heild steypist breiður
hraunfoss niður hlíðina. Hraunið úr efsta
hluta þessarar sprungu hverfur inn undir
meginhraunstraunrinn sem fallið hefur
fram um skarðið milli Laka og undirhlíða
Blængs og loks breiðst út yfir hraunið sem
áður hafði náð að þekja svæðið milli Laka
og Varmárfells og komið er úr gígunum
vestan við Laka. Það er því Ijóst að mörkin
milli austur- og vesturhluta Eldborgaraða,
milli Austurgjár og Vesturgjár, eru í Laka
sjálfum. Eldvirknin norðaustan í Laka
hefur verið undir suðurbrún misgengisins
og í beinu framhaldi af því heldur gíga-
röðin áfram norðaustur. Vestan Laka hefur
hraun fyrst komið upp nær miðju sig-
dalsins. Ljóst er að sigdalurinn var til fyrir
gosið 1783, því hraunlænur sem komið
hafa upp í dalnum miðjum hafa staðnæmst
við misgengið og sjá nrá hvernig það hefur
skvest upp eftir stallinum og svo runnið
meðfram honum. Sennilega hefur þetta
gerst á fyrstu mínútum gossins. Hæðin sem
sigdalurinn þarna klýfur er úr einhvers
konar ólýsanlegu gosrusli sem vafalaust er
til orðið undir jökli. Það samanstendur af
bergbrotum, vikri, sandi, möl og ösku í
einum hrærigraut og er ákaflega losaralegt.
■ VESTURGJÁIN
Ég hef áður notað þessa skilgreiningu, sem
sótt er til séra Jóns Steingrímssonar og
byggist á því að eldvirkni hófst síðar á
svæðinu norðaustur af Laka. Það er þó ljóst
að mikil virkni var samtímis á báðum eld-
gjánum, því séra Jón tekur fram að allan
júlí og ágúst og fram á september „gekk
eldurinn þeim megin fram úr gljúfrinu
(þ.e. Skaftárgljúfri) og hætti aldeilis seint í
september“ (Ævisaga og önnur rit bls.
365). Þann 29. júlí varð fyrst vart virkni í
Austurgjánni. „Þau óhljóð og brestir voru
engu minni en í vesturgjánni, sem nú var
aflátin.“ Þetta virðist þýða að um þetta
leyti var eldvirknin vestan megin að mestu
bundin við hraunrennsli. Inni í sigdalnum á
skerinu vestan Laka hafa hraunlænur kom-
ið upp i síðasta gosi, efst á því, án gíg-
myndana, en þegar halla tekur vestur af
skerinu hafa myndast hraunrennur beint út
úr uppvarpinu og loks smáir gígir sem
hraun hefur fossað úr. Þama virðist engin
ösku- eða vikurmyndun hafa átt sér stað.
Vestasti litli hraungígurinn á þessari línu
nær upp í stóran gjallgíg. Þetta nefnir Sap-
per (bls. 21), en lætur þeirri spumingu
ósvarað hvort gjallgígurinn sé frá fyrra
gosi eða frá fyrstu hríð Skaftárelda. Brotin
um margnefnt sker má auðveldlega rekja
beint frá því gegnum þennan gjallgíg eins
og líka enn stærri gjallgíg aðeins vestar.
Það er með öðmnr orðurn ljóst að sigdalur-
inn gengur gegnum þessa stóm gígi. Áður
var sýnt frarn á að sigdalurinn er eldri en
gosið 1783. Það að hann gengur lika
gegnurn gjallgígina sannar að einnig þeir
em eldri. Sérstaklega greinilegur er dalur-
inn gegnum þessa tvo stóm gjailgígi, en
syðri brotalínan er að því er virðist sú sem
klýfur áðumefndan eldri hraungíg og
Stóra-Svart. Hraungosið 1783 hefur orðið
inni í sigdalnum og hraungígimir frá þeirn
tíma byggst upp inni i eldri gjallgígum.
Inni í austasta gjallgígnum hefur fima-
mikill hraungígur orðið til. Þetta er mikið
117