Náttúrufræðingurinn

Årgang

Náttúrufræðingurinn - 1994, Side 39

Náttúrufræðingurinn - 1994, Side 39
svo Laka norðanverðan og gegnum hátopp íjallsins ganga opnar sprungur. Norðvestan í Laka má glöggt sjá hvernig brotið skerst upp í hlíðina. Hraun hefur þar streymt út og fallið í þunnum fossi niður hlíðina. Austar er þetta nokkru stærra og meira áberandi. Þar hefur hraun fallið beint út úr sprungunni og í þröngum rásurn og hraun- pípum niður og vestur í dalinn. Enn austar hefur komið til myndunar smágígkoppa utan í hlíðinni og hraun frá þeim fallið niður i hringlaga dalverpi og breiðst út yfir það hlíða á milli. Dalverpi það er vestast þriggja sem eru í röð um fjallið norðanvert. Þau eru að hluta til hömrum girt og gætu verið leifar gíga frá myndunarstigi íjalls- ins. Norðaustan í Laka hefst gígaröðin á ný á háhryggnum sunnan við austasta dalinn og hefur hraun fyrst runnið beint út úr sprungunni og aðeins lagst út yfir barma hennar. Strax nokkrum metrum neðar fara að myndast gígir með hraunrennsli niður brekkuna til suðurs. Gígirnir verða brátt sem samfellt perluband á ská niður eftir hlíðinni, verða stærri eftir því sem neðar dregur og frá þeim í heild steypist breiður hraunfoss niður hlíðina. Hraunið úr efsta hluta þessarar sprungu hverfur inn undir meginhraunstraunrinn sem fallið hefur fram um skarðið milli Laka og undirhlíða Blængs og loks breiðst út yfir hraunið sem áður hafði náð að þekja svæðið milli Laka og Varmárfells og komið er úr gígunum vestan við Laka. Það er því Ijóst að mörkin milli austur- og vesturhluta Eldborgaraða, milli Austurgjár og Vesturgjár, eru í Laka sjálfum. Eldvirknin norðaustan í Laka hefur verið undir suðurbrún misgengisins og í beinu framhaldi af því heldur gíga- röðin áfram norðaustur. Vestan Laka hefur hraun fyrst komið upp nær miðju sig- dalsins. Ljóst er að sigdalurinn var til fyrir gosið 1783, því hraunlænur sem komið hafa upp í dalnum miðjum hafa staðnæmst við misgengið og sjá nrá hvernig það hefur skvest upp eftir stallinum og svo runnið meðfram honum. Sennilega hefur þetta gerst á fyrstu mínútum gossins. Hæðin sem sigdalurinn þarna klýfur er úr einhvers konar ólýsanlegu gosrusli sem vafalaust er til orðið undir jökli. Það samanstendur af bergbrotum, vikri, sandi, möl og ösku í einum hrærigraut og er ákaflega losaralegt. ■ VESTURGJÁIN Ég hef áður notað þessa skilgreiningu, sem sótt er til séra Jóns Steingrímssonar og byggist á því að eldvirkni hófst síðar á svæðinu norðaustur af Laka. Það er þó ljóst að mikil virkni var samtímis á báðum eld- gjánum, því séra Jón tekur fram að allan júlí og ágúst og fram á september „gekk eldurinn þeim megin fram úr gljúfrinu (þ.e. Skaftárgljúfri) og hætti aldeilis seint í september“ (Ævisaga og önnur rit bls. 365). Þann 29. júlí varð fyrst vart virkni í Austurgjánni. „Þau óhljóð og brestir voru engu minni en í vesturgjánni, sem nú var aflátin.“ Þetta virðist þýða að um þetta leyti var eldvirknin vestan megin að mestu bundin við hraunrennsli. Inni í sigdalnum á skerinu vestan Laka hafa hraunlænur kom- ið upp i síðasta gosi, efst á því, án gíg- myndana, en þegar halla tekur vestur af skerinu hafa myndast hraunrennur beint út úr uppvarpinu og loks smáir gígir sem hraun hefur fossað úr. Þama virðist engin ösku- eða vikurmyndun hafa átt sér stað. Vestasti litli hraungígurinn á þessari línu nær upp í stóran gjallgíg. Þetta nefnir Sap- per (bls. 21), en lætur þeirri spumingu ósvarað hvort gjallgígurinn sé frá fyrra gosi eða frá fyrstu hríð Skaftárelda. Brotin um margnefnt sker má auðveldlega rekja beint frá því gegnum þennan gjallgíg eins og líka enn stærri gjallgíg aðeins vestar. Það er með öðmnr orðurn ljóst að sigdalur- inn gengur gegnum þessa stóm gígi. Áður var sýnt frarn á að sigdalurinn er eldri en gosið 1783. Það að hann gengur lika gegnurn gjallgígina sannar að einnig þeir em eldri. Sérstaklega greinilegur er dalur- inn gegnum þessa tvo stóm gjailgígi, en syðri brotalínan er að því er virðist sú sem klýfur áðumefndan eldri hraungíg og Stóra-Svart. Hraungosið 1783 hefur orðið inni í sigdalnum og hraungígimir frá þeirn tíma byggst upp inni i eldri gjallgígum. Inni í austasta gjallgígnum hefur fima- mikill hraungígur orðið til. Þetta er mikið 117

x

Náttúrufræðingurinn

Direkte link

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Náttúrufræðingurinn
https://timarit.is/publication/337

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.