Náttúrufræðingurinn - 1994, Blaðsíða 54

eiginlegur hali hafí enn ekki myndast, af
því að yfirborð þeirra er ekki vel afmarkað
og því eru þær þokukenndar að sjá fremur
en punktlaga. Er nær sól kemur fer sól-
vindurinn' ásamt útgeislun sólar að feykja
burt efni hjúpsins og myndast þá hali
halastjömunnar. Þar sem sólvindurinn blæs
alltaf frá sól er stefna halans sömuleiðis
alltaf í átt frá sólinni og getur hann orðið
feykilega langur, allt að 150 milljón kíló-
metrar. Hversu áberandi á næturhimni
halastjama í innri hluta sólkerfísins verður
fer eftir ýmsu og ræður þar mestu inn-
byrðis afstaða sólar, jarðar og halastjömu
þegar halastjarnan er sem næst sól.
Halastjarna Halleys
Halastjama Halleys er líklega þekktasta
halastjaman. Hún hefur umferðartíma sem
er um 76 ár og heimsótti síðast innsta hluta
sólkerfisins um áramótin 1985-86. Nokkr-
ar geimflaugar voru þá sendar í átt að
henni til margvíslegra mælinga. Sumar
geimflaugamar fóru þvert í gegnum hjúp-
inn allt niður í 600 km íjarlægð frá kjarn-
anum og gerðu alveg einstakar mælingar á
efnasamsetningu hjúpsins, auk þess sem
mjög góðar myndir náðust af kjamanum.
Gátu menn þá í fyrsta sinn mælt með
einhverri nákvæmni uppgufun ísefna af
kjamanum.
ÁHRIF REIKISTJARNA
Auk sólarinnar geta massamestu reiki-
stjömurnar haft áhrif á brautir halastjama.
Slíkt gerist til dæmis ef halastjarnan fer
nærri Júpíter þegar hún kemur inn í innri
hluta sólkerfísins. Þá geta áhrifín orðið það
mikil að braut halastjömunnar breytist
vemlega. Sem fyrr segir fylgir stærstur
hluti halastjama mjög aflöngum brautum
með mjög langan umferðartíma um sól.
Minnihlutinn er á brautum sem vart ná út
úr sólkerfinu og hafa þær allar tiltölulega
stuttan umferðartíma eða minni en 200 ár.
Líklegast er talið að stóru reikistjörnurnar
hafí breytt brautunum á þennan veg og í
raun fangað þær innan sólkerfísins.
1 Sólvindurinn er straumur rafeinda og róteinda sem
sólin blæs út í geiminn.
JÚPÍTER
Júpíter er stærsta og massamesta reiki-
stjama sólkerfísins og vel sýnileg frá
jörðu. Hún er að mestu fljótandi og hulin
þykkum og ógegnsæjum lofthjúp. Þrátt
fyrir að efstu lög gufuhvolfsins séu mjög
greinileg frá jörðu, jafnvel í litlum sjón-
aukum, er lítið vitað með vissu um innri
gerð reikistjömunnar. Líklegt hefur verið
talið að hún hafí fastan kjarna og jafnvel
möttul mestmegnis úr málmkenndu vetni.
Um það er þó ekki vitað með vissu. Júpíter
er einnig sú reikistjama sólkerfísins sem
hraðast snýst um möndul sinn. Svo mikill
er snúningshraðinn að sólarhringurinn er
þar tæpar 10 klukkustundir. Fjögur stærstu
tungl Júpíters eru oft nefnd Galileó-
tunglin, en ítalinn Galíleó Galílei sá þau
fyrstur manna árið 1610 í litlum stjömu-
sjónauka sem hann hafði smíðað. Galíleó-
tunglin em enn í miklu uppáhaldi meðal
áhugamanna um stjömufræði vegna þess
hve auðvelt er að fylgjast með þeim.
Frekari rannsóknir á Júpíter verða
framkvæmdar er geimflaugin Galíleó
kemur að reikistjömunni í desember 1995,
en hún mun þá meðal annars senda
mælitæki niður í lofthjúpinn. Vonast er til
að þannig megi fá mun ítarlegri upp-
lýsingar um eiginleika reikistjömunnar en
mögulegt er héðan frá jörðinni.
SAGAN
ShOEMAKER-LeVY 1993e finnst
Halastjaman sem hér er til umljöllunar
fannst þann 25. mars 1993 á myndum sem
teknar höfðu verið nætumar tvær á undan.
Það voru Shoemaker-hjónin ásamt David
Levy sem uppgötvuðu halastjömuna og
samkvæmt venju hlaut hún nafnið Shoe-
maker-Levy 1993e, en verður hér á eftir
kölluð SL9 (9. halastjarnan sem Shoe-
maker-Levy þrenningin uppgötvar; Levy
1993). Það var strax greinilegt á fyrstu
myndunum að hér var ekki um venjulega
halastjömu að ræða. Hjúpurinn virtist
ffemur ilangur og breiður hali stefndi út ífá
honum. A næstu dögum og vikum sýndu
athuganir með stórum sjónaukum að hér
132