Náttúrufræðingurinn - 1994, Blaðsíða 14

stað í seti (bioturbation) og vegna þess að
sýnasöfnun er ekki nægilega þétt og sam-
felld. Nýju gögnin frá Summit hafa nú leitt
til þess að vísindamenn víða um heim
yfirfara fyrri gögn sín sem varpað geta ljósi
á veðurfar síðasta hlýskeiðs. Nú hafa t.d.
verulegar breytingar sést í lit sets og í
karbónatstyrk þess innan 5e-tímabilsins í
kjömum frá Norður-Atlantshafssvæðinu
þar sem sethraði er mikill (>5cm/1000ár).
Þessar breytingar virðast falla saman við
breytingar á veðurfari, eins og þær eru
lesnar út frá GRIP-kjamanum.
Einnig er rétt að benda á að hafstraumar á
síðasta hlýskeiði gætu hafa legið þannig að
þeir orsökuðu breytilegt veðurfar á Græn-
landi en stöðugt í Evrópu. Það gæti gerst ef
t.d. styrkur Austur-Grænlandsstraumsins
breyttist. Rannsóknir á djúpsjávarseti úr
Dumbshafi þykja benda til að slíkt hafi í
raun átt sér stað á síðasta hlýskeiði.
■ ORSAKIR
VEÐURFARSSVEIFLNA
Veðurfarssveiflur sem sjást í Grænlands-
kjömum em ekki einangraðar við norður-
hjarann, eins og sést á 10. mynd þar sem
sýndur er samanburður á samsætumæling-
um Vostok-kjarnans frá Suðurskautsland-
inu og hins nýja GRIP-kjama (10. mynd
C,D). Myndin sýnir að sömu sveiflur sjást á
báðum hvelum en breytingamar virðast
mýkri á Suðurskautslandinu. Það bendir til
að orsaka breytinganna sé að leita hér
norður frá en þær hafi síðan haft áhrif um
allan heim.
Það hefur verið vitað nokkuð lengi að
veðurfar á jökulskeiðum gat sveiflast mjög
mikið, en fyrir borun nýja GRIP-kjarnans
var talið að veðurfar á hlýskeiðum væri
stöðugt. Allar kenningar manna til að út-
skýra snöggar og miklar veðrasveiflur
miðuðust því við aðstæður á jökulskeiðum,
þegar jökulbreiður huldu meginlönd og
stór hafsvæði voru þakin hafís. Sú kenning
sem þykir komast næst því að geta útskýrt
veðrasveiflurnar á jökulskeiðum byggist á
því að hafstraumar geti verið breytilegir og
þar með veðurfarið sem þeir stjórna.
Færiband heimshafanna
Kenningin byggist á því að höf heimsins
séu tengd með hringrás, s.k. „færibandi"
(conveyor belt) sem knúið er af eðlis-
þyngdarmun heimshafanna. 12. mynd sýnir
færibandið eins og það er í dag og hefur
verið síðustu 11 þúsund árin. Eins og
myndin sýnir einkennist hringrás heimshaf-
anna af því að hlýr Golfstraumurinn berst
norður Atlantshaf þar sem hann skilar mikl-
um hita út í andrúmsloftið og Ieggur þannig
grunn að hlýskeiðum. Jafnframt verður
hann saltari og þyngri vegna uppgufunar
og sekkur að lokum vegna aukinnar eðlis-
þyngdar og heldur þá í suðurátt sem kaldur
djúpsjávarstraumur. Breytingar á veðurfari
fýrri tíma benda til að jafnvægisástand á
færibandinu geti verið á fleiri en einn veg.
Þegar veðurfar er milt, eins og það hefur
verið síðustu 11 þúsund árin, hafa haf-
straumar verið eins og sýnt er á 12. mynd.
Þegar jökulkuldi ríkti er hins vegar talið að
færibandið hafi stöðvast. Afleiðing þess var
að heitir straumar sunnan úr höfum komust
ekki norður eftir Atlantshafi, helkuldi
jökulskeiðanna náði undirtökum hér norð-
ur frá og breiddist síðar út um allan heim.
Það átti sér m.a. stað vegna þess að breyttir
hafstraumar valda því að koldíoxíð and-
rúmsloftsins minnkar, en það veldur
almennri kólnun.
Selta sjávar ræður miklu
Samkvæmt færibandskenningunni er selta
yfirborðssjávar, einkum í kringum Island,
talin stjóma því hvort færiband heims-
hafanna sé í gangi eða ekki. Færibandið
sjálft hefur áhrif á seltu heimshafanna. í
fyrsta lagi flyst selta úr Atlantshafi til
Suðurhafa með neðra bandi færibandsins
(sbr. 12. mynd) og í öðru lagi veldur varm-
inn sem berst með hlýjum straumum í
Norðurhöf og út í andrúmsloftið bráðnun
jökla. Jökulbráðin berst út á haf og veldur
því að selta sjávar í Norðurhöfum minnkar.
Að lokum verður eðlisþyngd yfirborðs-
sjávar sem myndast í Norður-Atlantshafi of
lítil til að mynda djúpsjó og hringrásin er
rofin. Færibandið stöðvast og kuldi jökul-
skeiðanna nær yfirhöndinni. Þegar færi-
bandið stöðvast helst seltan í fyrstu lág en
92