Náttúrufræðingurinn - 1995, Blaðsíða 26

17 ættkvíslum. Þær tvær tegundir sem
flækjast til Evrópu frá N-Ameríku eru hins
vegar báðar af síðari undirættinni en til
hennar teljast 28 tegundir í 11 til 14 ætt-
kvíslum.
Gaukar eru meðalstórir, grannvaxnir
fuglar með langt stél. Einkenni á fuglum
af gaukaættinni er m.a. að tvær tær snúa
fram og tvær aftur. Erfitt er að sjá þetta
einkenni í mörkinni. Nef gauka er meðal-
langt, grannvaxið og örlítið bogið. Allir
þeir gaukar sem sést hafa í Evrópu eru
skordýraætur. Erfitt er að kyngreina gauka
í náttúrunni en ekki ómögulegt.
Gaukur (Cuculus canorus)
Gaukur er fremur algengur varpfugl um
mestalla Evrópu og Asíu, allt norður að
70° norðlægrar breiddar. Þar heldur hann
sig í fjölbreyttu kjörlendi, m.a. gisnum
trjágróðri, görðum og jafnvel heiðum. Erf-
itt hefur reynst að ákvarða þéttleika varp-
fugla en nokkur merki eru um fækkun und-
anfarin ár. Tegundinni hefur verið skipt í
fjórar deilitegundir en af þeim er aðeins C.
c. canorus líkleg til að sjást hérlendis.
Fuglar frá Evrópu og V-Asíu hafa vetur-
setu í mið- og suðurhluta Afríku en fuglar
frá A-Asíu hafa vetursetu í SA-Asíu.
Flestir gaukar koma á varpstöðvarnar í V-
Evrópu í síðari hluta aprflmánaðar. Full-
orðnir fuglar fara að leita til vetrarstöðv-
anna í júlí og eru þeir flestir famir fyrir
miðjan ágúst í nágrannalöndum okkar.
Ungfuglar em seinna á ferðinni og er aðal-
fartími þeirra síðari hluti ágústmánaðar.
Gaukar ferðast oftast einir eða í litlum
hópum.
Til eru tvö litarafbrigði af gaukum, gráir
fuglar og brúnir. Brúna litarafbrigðið er
eingöngu til hjá kvenfuglum og ungfugl-
um. Brúnir kvenfuglar em tiltölulega
sjaldgæfir en brúnir ungfuglar eru algeng-
ari. Kyngreining grárra gauka er erfið en
þó getur verið nokkur litarmunur á kynj-
um; kvenfuglamir eru brúnleitari og oft
með brúnleitan kraga um hálsinn. Ung-
fuglar eru svipaðir fullorðnum fuglum en
eru brúnleitari og hafa hvítan, oft nokkuð
áberandi, blett í hnakka.
Gaukar verpa eggjum sínum í hreiður
annarra fugla, enda era þeir ófærir um að
klekja út eggjum sínum sjálfir. Þekktar em
yfir 100 tegundir fugla sem hafa orðið
fyrir barðinu á þessu sníkjuvarpi, þeirra á
meðal þúfutittlingur, maríuerla, mnntítla,
sefsöngvari, garðsöngvari og glóbrysting-
ur. Þessar tegundir eiga það allar sam-
eiginlegt að vera mun minni en gaukurinn.
Varptíminn er frá byrjun maí og allt fram í
júlí og ræðst hann af því hvenær tilvonandi
fósturforeldrar unganna verpa.
Hver kvenfugl helgar sér umráðasvæði
þar sem hann verpir ár eftir ár. Hann
sérhæfir sig í einni tegund fugla, yfirleitt
þeirri sem ól hann upp. Eggin em marg-
breytileg að lit en hver kvenfugl verpir
ávallt eggjum sömu gerðar. Þau líkjast
eggjum þeirrar tegundar sem viðkomandi
kvenfugl ólst upp hjá. Eggin era mjög lítil
miðað við stærð fuglsins, litlu stærri en
þúfutittlingsegg. Að jafnaði verpir hver
kvenfugl um 10 eggjum á sumri en ein-
staka kvenfuglar verpa allt að 25 eggjum.
Um leið og kvenfuglinn laumar eggi sínu í
hreiðrið tekur hann eitt eða tvö af þeim
eggjum sem fyrir era. Oftast verpir gauk-
urinn í hreiður sem ekki er að fullu orpið í
en fyrir kemur að hann verpir í hreiður
með ungum í.
Algengt er að fósturforeldrarnir yfirgefi
hreiðrið eftir að gaukur hefur orpið eggi
sínu í það. Yfirgefi þeir hreiðrið ekki
klekja þeir út gauksegginu og tekur það
aðeins rúma 12 sólarhringa. Nokkram
klukkustundum eftir að gauksunginn
skríður úr egginu hreinsar hann til í hreiðr-
inu. Hann sparkar úr því ungum og eggjum
fósturforeldranna með miklum erfiðis-
munum. Hann er þá enn blindur. Fóstur-
foreldrarnir ala ungann þar til hann er fær
um að bjarga sér sjálfur, en það tekur
nokkrar vikur eftir burðum fósturforeldra
og umhverfisaðstæðum. Fyrir kemur að
fósturforeldramir fái aðstoð nálægra fugla
við fæðuöflun handa gauksunganum.
Davies og Brooke rannsökuðu viðbrögð
nokkurra fuglategunda við eftirlíkingum
af gaukseggjum (Davies og Brooke 1989).
I ljós kom að sumar tegundir algengra
256