Náttúrufræðingurinn - 1995, Blaðsíða 10

eiturefnum. Þessa dagana er verið að
ganga frá söluleyfi fyrir slrkar erfðabreytt-
ar plöntur í Bandaríkjunum.
Efnafyrirtæki hafa komið fram með
erfðabreyttar nytjaplöntur sem bera utan-
aðkomandi gen, hvers afurð ræður við að
brjóta niður ákveðna gerð breiðvirks ill-
gresiseiturs (t.d. Basta) sem fyrirtækin
hafa einkaleyfi á. Með því að selja bænd-
unum fræ af þessum erfðabreyttu plöntum
tryggja þeir jafnframt að bændumir kaupi
af fyrirtækinu illgresiseitrið sem engu eirir
nema eiturþolnu nytjaplöntunni.
Trehalósi er tvísykra sem matvæla-
iðnaðurinn hefur sýnt áhuga á að fram-
leiða með ódýrum hætti í plöntum. Trehal-
ósi getur varðveitt ferskleika og uppmna-
legan lit þurrkaðrar matvöm og virkni
lífrænna sameinda, svo sem ensíma, þrátt
fyrir þurrkun sem alla jafna hefur eyði-
leggjandi áhrif á bragð og ensímvirkni
(Kidd og Devorak 1994). Jafnframt hefur
komið í ljós að erfðabreyttar tóbaksplöntur
sem framleiða trehalósa em til muna
þurrkþolnari en viðmiðunarplöntur sem
ekki framleiða tvísykmna (Holmström
o.fl., í birtingu). Nytjaplöntur sem fram-
leiða trehalósa kunna því að henta til
ræktunar á svæðum þar sem þurrkar tak-
marka uppskeruna. Uppskemafurðimar
ættu þar að auki að geta haldið ferskleika
sínum alla leið til neytandans.
Fyrst fyrirtækja til að markaðssetja
matvælaafurð bætta með plöntuerfðatækni
varð bandaríska fyrirtækið Calgene með
Flavr-Savr™ tómatafbrigðið sitt (3. mynd
B). Tómatplöntumar hafa fengið með-
höndlun sem leitt hefur til þess að
geymsluþol fullþroskaðs tómats hefur
lengst um viku og að sögn fyrirtækisins
bragðgæði aukist. í stað þess að breyta
eiginleikum plöntunnar með því að leggja
henni til ný, utanaðkomandi gen, eins og
gert hefur verið í dæmunum hér að ofan,
skrúfuðu vísindamenn Calgene einfald-
lega fyrir tjáningu á einu geni í tómatnum
sem skráir ensímið pólýgalaktúranasa.
Pólýgalaktúranasi þessi virkjast venjulega
þegar tómaturinn er fullþroskaður og
veldur því að vefurinn mýkist með þeim
afleiðingum að tómaturinn ofþroskast og
rotnar. Við það að lokað var fyrir þetta
eina gen helst tómaturinn fullþroskaður
viku lengur. Þetta þýðir í raun að það er
unnt að láta tómatana þroskast á plönt-
unum áður en þeir em tíndir og færðir
neytendum, í stað þess að tína þá græna og
láta þá fyrst roðna á búðarhillunni. Eins og
áður sagði reið Calgene á vaðið og hefur
gengið með tómatinn sinn rjóða í gegnum
hreinsunareld einkaleyfisumsókna, tvístíg-
andi löggjafarvalds og mótmæla andstæð-
inga erfðatækninnar, sem sáu nógu rautt
fyrir þótt ekki væri verið að flagga tóm-
ötum. Calgene fékk loks sumarið 1994
leyfi frá yfirvöldum til að setja Flavr-
Savr™ tómatinn til reynslu á markað undir
merkinu „MacGregors" í nokkrum búðar-
keðjum í Bandaríkjunum.
Eins og líftæknifyrirtækjum er í auknum
mæli að skiljast er aðeins hálfur bjöminn
unninn með söluleyfinu. Það em neyt-
endur sem hafa síðasta orðið um hvort
vara selst eða ekki, enda er talið að við-
brögð upplýstra neytendasamtaka komi til
með að ráða úrslitum um hvort afurðir
plöntuerfðatækninnar nái fótfestu á mat-
vælamarkaðnum. Og þá er bara að bíða og
sjá hvernig tómatnum rjóða reiðir af....
■ PLÖNTUR SEM
SAMEINDASMIÐjUR
Uppsöfnun plasts er í sívaxandi mæli að
verða að umhverfisvandamáli vegna þess
hve hægt það brotnar niður. Fjölliðan
pólýhýdroxýbútýrat (PHB) tilheyrir flokki
pólýhýdroxýalkana (PHA), plastefna sem
sólarljósið ræður við að brjóta niður til
fullnustu. Sumar tegundir baktería geta
framleitt PHA-fjölliður og nú hefur
genum, ákvarðandi fyrir framleiðslu PHB,
verið komið fyrir í Arabidopsis-plönlunni
(Poirier o.fl. 1992). Eins og sjá má af 4.
mynd myndar plantan plastagnir í vefjum
sínum sem síðan má einangra úr uppsker-
unni til frekari vinnslu. Pappírs- og plast-
iðnaðurinn styrkir einnig tilraunir með
sérstök sterkjuafbrigði í erfðabreyttum
240