Náttúrufræðingurinn - 1995, Blaðsíða 19

■ 4. FLOKKUR
NöFN TENGD MÁLMGRÝTl
í þessum flokki eru fjórtán frumefni: ál,
baríum, beryllíum, bór, flúor, gadólíníum,
kalsíum, kalíum, kísill, molybdenum,
natríum, samaríum, tungsten/wolfram og
zirkóníum.
Óhreint ál var fyrst einangrað árið 1824
af danska vísindamanninum Hans Christ-
ian 0rsted. Nafn málmsins er dregið af
orðinu álún, en svo var álkalíumsúlfat
[KA1(S04)2-H20] nefnt, sem til foma var
m.a. notað til að stöðva blæðingu. Nafn
saltsins á ensku er alum (alumen á latínu
þýðir beiskt salt) og fyrsta tillaga að nafni
frumefnisins var „alumíum” sem síðar
varð „aluminum” og að lokum aluminíum.
Reyndar hefur bandaríska efnafræðifélag-
ið notað orðið aluminum í sínum tímarit-
um allt frá 1925. Það sýnir vel verðmæti
málmsins fyrst eftir að hann var einangr-
aður hreinn að á viðamikilli vörusýningu í
París 1855 var álsýni haft við hliðina á
sýningarbási með gimsteinum krúnunnar.
Verðgildið átti þó eftir að minnka umtals-
vert strax fyrir aldamótin 1900.
Tiltölulega hreinn bór (95-98%) fékkst
ekki fyrr en 1892 og hreinn bór (>99%) er
afurð þessarar aldar. Mjög óhreinan bór
einangruðu um svipað leyti árið 1808
annars vegar Englendingurinn Humphry
Davy og hins vegar Frakkarnir J.-L. Gay-
Lussac og L.J. Thénard. Það var Davy sem
kom með tillögu að (ensku) nafni og átti
nafnið að gefa til kynna hvaðan efnið
fékkst og hversu líkt það var kolefni:
bor{ax + carb)on. Borax hefur verið þekkt
lengi og nafnið kemur vafalítið úr arabísku
(bauraq) eða persnesku (burah).
Tveir alkalimálmar, kalíum og natríum,
tilheyra þessum flokki og það var fyrr-
nefndur Davy sem einangraði þá báða með
fárra daga millibili árið 1807, þá aðeins 29
ára gamall. I þennan flokk er raðað nöfn-
um sem tengjast málmgrýti og steindum
og „steindin” hjá kalíum er aska; þegar
plöntur voru hitaðar, askan hrist með vatni
og vatnið síðan látið gufa upp fékkst fast
efni sem nefnt var pottaska eða potash
T
7. mynd. Vatnslausnir mismunandi vana-
díumsalta. Nafnið vanadíum er dregið af
Vanadís en svo er Freyja, hin fagra gyðja
ástar og frjósemi í ásatrú, nefnd í Snorra-
Eddu. Nafninu er œtlað að gefa til kynna
að frumefnið myndar mjög tnarglit og
fögur efnasambönd. Mynd Hjörtur Einars-
son.
8. mynd. Á vörusýningu í París árið 1855
var verðmœtt sýni af áli haft við hliðina á
sýningarbási með djásnum krúnunnar.
Teikn. Lúðvík Kalmar Víðisson.
249