Samvinnan - 01.11.1946, Blaðsíða 24

SAMVINNAN
9. HEFTI
skammvinn og skorti hann þó hvorki gáfur, lærdóm
eða smekk. Auk þess lagði Gísli fram alla krafta sína
til að ná sem beztum og mestum árangri. Slík dæmi
mættu gjarnan verða til að sannfæra menn, sem
vantar brageyra, rímlist, skapandi afl og menntun,
um að þeir eigi lítið erindi á þing hina ódauðlegu
skálda.
Helgafell hefur nú lokið við að gefa út hina þrí-
skiptu skáldsögu Halldórs Kiljans Laxness um Jón
Hreggviðsson og frúna í Bræðratungu. í næstsíðasta
bindi skildi skáldið við frúna í Almannagjá á Þing-
völlum. Hafði hún fyrir rás viðburðanna íklæðzt
lúsugum fatagörmum, sem dæmdar glæpakonur höfðu
verið í. Frúin leit yfir gjána og fann þar bónda sinn,
Magnús í Bræðratungu, dæmdan frá æru og eignum,
rifinn og tættan, barinn og blóðugan og herfilega
leikinn á allan hátt.
Þriðja bmdið er lokasteinn í þessari byggingu. Þar
er sagt frá dauða Magnúsar í Bræðratungu í skurði
einum úti í Kaupmannahöfn, og frá margháttuðum
eftirmálum. Er þar tilefnislaus samsetningur um, að
Þjóðverjar hafi verið í þann veginn að kaupa landið
og setja íslenzkan fræðimann til landgæzlu. Margt
er í þessu bindi af annarlegum frásögnum og ótrúleg-
um. Lýkur söguni svo, að frúin í Bræðratungu giftist
prestvígðum manni, sem hún fyrirlítur, og hefja þau
brúðkaupsferð innanlands á svörtum hestum. Túlkar
sá útbúnaður réttilega innihald og anda þessa skáld-
verks.
Halldór Kiljan Laxness hefur valið sér að söguefni
hið hörmulega tímabil um 1700, þegar drepsóttir og
óáran herjuðu landið ægilega. Höf. vill lýsa niður-
lægingu landsins og leitast við að skrifa bókina á því
hrognamáli, sem honum þykir sennilegt að hafi verið
talað þá. Viðburðirnir eru svo að segja allir sorglegir
og með fullkomnum ömurleikablæ. Lesandanum verð-
ur ósjálfrátt að spyrja: „Hvers vegna þarf að færa
söguhetjurnar í þessar umbúðir? Hvers vegna allar
þessar hörmungar, pestir, fátækt, kúgun, ölæði og
hrognamál?“ Að líkindum er svarið einfalt. Halldór
Kiljan Laxness er bæði skáld og kommúnisti. Hann er
fæddur skáld, en hefur vanið sig á byltingartrú
Rússa eins og hann hafði áður vanið sig á hinar
þrautfjötruðu kennisetningar kaþólsku kirkjunnar.
Vegna flokksstefnunnar þarf hann að lýsa íslandi og
íslenzku þjóðinni sem ömurlegast.Því meiri sem eymd-
in er hér á landi, bæði í fortíð og nútíð, því meiri á-
stæðu mun Laxness telja til að þjóðin verði í fyll-
ingu tímans frelsuð eins og Eystrasaltsríkin, til að
nefna alþekkt dæmi um frelsisathafnir kommún-
ista á leikvelli heimsmálanna. En sem betur fer, gæg-
ist skáldið oft og mörgum sinnum út úr áróðurshamn-
um. Svo er og um þrjár síðustu skáldsögur Halldórs
Kiljans Laxness. Þar er ein persóna, sem er, ef svo
mætti segja, sannur íslendingur og sönn kona. Það
er frúin í Bræðratungu. Úr henni er ómögulegt að
gera sameignarmanneskju. Hún myndi með engu móti
þýðast flokksforskriftir þær, sem gera ráð fyrir, að
í tíu heimila sameignarhverfi séu tíu giftar konur í
forsvari fyrir búinu til skiptis. Frúin í Bræðratungu
er hin eilíía, óumbreytanlega kona, sem stefnir að
settu marki, hvort sem að höndum ber mótlæti eða
meðlæti. Hún er hetja í veizlusölum sínum, þegar
hún er seld bréflega, þegar hún vill vinna rangan
eið á Þingvöllum, ef ættarskyldan krefst þess, þegar
hún er í hisalörfum við Drekkingarhyl, og þegar hún
ríður dökkum hesti í sorta vonleysisins.
Síðan Halldór Kiljan Laxness varð pólitískur áróð-
ursmaður, hefur hann verið háskalega tviskiptur.
Skáldgáfa hans hefur ekki notið sín nema til hálfs
fyrir þrákelkinni ásókn hans að opna íslenzka menn-
ingu fyrir skipulagi, sem tilheyrir menningarstigi,
sem liggur langt að baki nútímaþróun vestrænna
þjóða. Skáldsagan um frúna í Bræðratungu hefði
getað verið merkilegt bókmenntaafrek, ef hugleiðing-
ar um augnabliksviðhorf í stjórnmálum hefðu ekki
umkringt scguhetjuna með menningarmyndum, eins
og þegar hún var seld í svínastíunni á Eyrarbakka.
Mér þykir ekki hlýða að skilja svo við ritfregnir í
þessu tímariti að minnast ekki á hina furðulegu út-
gáfustarfsemi dýrtíðar- og peningaflóðsáranna. Ef
menn hefðu áður verið í vafa um bókhneigð íslend-
inga, þá er þar úr skorið. íslendingar hafa óvenjulega
sterka hneigð til að vera rithöfundar og skáld, og til
að eiga bækur og jafnvel að lesa þær. Það magn, sem
gefið hefur verið út af bókum síðan almenningur fékk
mikil fjárráð í sambandi við dýrtíð stríðsáranna, er
alveg furðulegt, og ef miðað er við fólkstölu í land-
inu, er útgáfustarfsemi hér á landi án fordæma, þótt
miðað sé við allar aldir og allar þjóðir. Útgáfustarf-
semi á stríðsárunum hefur verið einhver álitlegasti
gróðavegur í landinu. Prentsmiðjum hefur fjölgað
meir en nokkrum öðrum atvinnufyrirtækjum. Gömlu
prentsmiðjurnar hafa misst marga af sínum beztu
og reyndustu prenturum, því að þeim hafa verið boð-
in gullgrafaralaun á nýjum stöðum.
Hin mikla aukning á prentsmiðju-framleiðslu á
íslandi sýnir eitt, og ekki nema eitt: Löngun þjóðar-
innar til að rita og eiga bækur. Þetta ber vott um
merkilega andlega eiginleika. Meðan þjóðin skapar
og kaupir bækur, er hún ekki hættulega sokkin niður
í andlega deyfð, eða sálarlaust matarstrit. Hitt væri
aftur á móti algerlega órökstutt, að gera ráð fyrir, að
hin skapandi bókmenntagáfa landsmanna væri um
256