Samvinnan - 01.11.1946, Blaðsíða 27

'9. HEFTI
SAMVINNAN
að til skyldi vera svo auðugt fyrirtæki á íslandi. En
þegar betur var að gáð, sættu menn sig við orðinn
hlut. Gróðinn var allur af erlendum leiguskipum.
Ef Eimskip hefði haft nægan heimafenginn skipastól
og búið við þá dýrtíð, sem var í landinu, myndi fé-
lagið ekki hafa safnað neinum framkvæmdasjóði á
stríðsárunum. Það hafði tapað nokkrum beztu skip-
um sínum, og vátryggingagjöldin voru svo lág, að
hiikið vantaði á, að fyrir það fé væri hægt að endur-
byggja hin sokknu skip. Án þessa einkennilega stríðs-
gróða fyrir erlendu leiguskipin, er ekki annað sýnilegt,
en að Eimskipafélagið hefði á fyrstu friðarárunum
orðið að hætta siglingum milli landa, nema ef lagt
hefði verið út í að búa nær eingöngu við erlend leigu-
^kip. Mönnum hefði þá orðið Ijóst, að skattakerfi
landsins er meir en lítið i ólagi, ef fyrirtæki eins og
Eimskipafélagið, hefðu liðast sundur undan skatta-
byrðinni til ríkis og bæjar. Þegar til þess kom, að rík-
iS stækkaði strandskipaflota sinn með þrem nýjum
skipum, þá var ekkert handbært fé í ríkissjóði, heldur
varð að taka lán til þessara framkvæmda. Má þess
vegna geta sér til, að sá gróði, sem varð á Ameríku-
•skipunum, myndi hafa orðið að eyðslueyri í ríkissjóði
og bæjarsjóði Reykjavíkur, og ekki verið handbær til
■skipakaupa eins og varð í höndum Eimskipafélagsins.
Nú hefur félagið í smíðum fjögur mjög stór og full-
komin skip, aðallega til flutninga. Verður kælitækni í
þessum skipum svo öflug, að þau geta flutt frystan
fisk til fjarlægustu landa í hitabeltinu, hvað þá til ná-
fsegra landa. Jafnframt hefur Eimskipafélagið getað
stutt Flugfélag íslands með miklu fjármagni án lán-
töku, til að kaupa margar og stórar flugvélar til
hiannflutninga innanlands og til útlanda. í byrjun
friðaráranna er svo ástatt með samgöngumálin, að
ríkið hefur til sinna þarfa þrjú nýfengin skip, öll
keypt fyrir lánsfé, af því að stríðsgróði ríkissjóðs fór
'allur í daglega eyðslu. Hins vegar er hinn nýi skipa-
stóll Eimskipafélagsins og mikið af loftflota Flugfé-
lagsins keypt, án lántöku, með fjármagni, sem fyrir
eins konar slys í fjármálastjórninni, lenti utan við
skattheimtukerfið og varð handbært til að tryggja
nauðsynlegustu samgöngubætur nútímans, bæði með
íólk og vörur milli íslands og útlanda.
Meðan stóð á stríðinu, gat Sambandið og einstök
samvinnufélög ekki hafizt handa með nauðsynlega
nýsköpun í verklegum og félagslegum framkvæmdum,
sambærilega við skipa- og flugvélakaup Eimskipafé-
iagsins. En þegar friður var kominn á, biðu ótal verk-
efni eftir því, að samvinnufélögin gætu ráðið bót á
vanda þessum bæði fyrir félagsmenn sína, sem eru
^neira en helmingur landsmanna, og fyrir þjóðina
aHa, en þá kom í ljós, það sem löggjöfunum hefði átt
að vera ljóst, þegar um skattamálin var fjallað 1941—
1942, að samvinnufélögin hafa ekki fengið leyfi til að
spara af tekjum sínum á stríðsárunum nema tiltölu-
lega litlar upphæðir. Sambandið sýndi á mjög áber-
andi hátt vilja sinn í þessu efni, með því að leitast
við að fá félagsmenn í kaupfélögunum um land allt,
til að leggja fram fé í framkvæmdasjóð Sambandsins.
Þetta bar að vísu nokkurn árangur, en gat allrei jafn-
azt við það, ef félögin hefðu fengið að leggja til hliðar
af tekjum sínum á striðsárunum. Sambandið hefur nú
viðbúnað um skipakaup, algerlega íslenzka verzlun
með olíu, eflingu iðjuveranna á Akureyri, svo að unnt
verði að vinna úr sem mestu af íslenzkri ull og skinn-
um. Þá hefur Sambandið hug á að láta mala kornið,
sem notað er í landinu í íslenzkri myllu, og tryggja
þannig eðlisgæði hinnar stærstu neyzluvöru. Menn
geta sagt, að íslenzku samvinnufélögin geti tekið lán
til þessara framkvæmda, en bæði er það, að lán munu
ekki liggja á lausu í náinni framtíð, hvorki hér á
landi eða erlendis, og auk þess er vafasamt hversu
fara mun um mörg þau fyrirtæki, sem nú hefur verið
stofnað til með stórfelldum lántökum, og er ekki auð-
velt að spá um hversu afkoma þeirra verður trygg,
þegar byggt er á ótraustum grundvelli.
Það misstigna spor, sem stigið var í skattamálum
samvinnufélaganna 1941—1942, virðist ætla að leiða
til mikilla erfiðleika, enda er þess að vænta, því að
löggjöfin um gróðaskatt á viðskipti félagsmanna við
þeirra eigin félög er einhver háskalegasta meinloka,
sem til er í allri hinni óskipulegu og óheppilegu
skattalöggjöf landsins.
Til þess að geta fyllilega áttað sig á kjarna þessa
máls, þarf að líta til baka um heillar aldar skeið, til
upphafsmanna kaupfélagsstefnunnar í Rochdale í
Englandi. Hinir nafntoguðu 28 vefarar, sem opnuðu
fyrstu kaupfélagsbúð í nútímastíl, laust fyrir jól 1844,
gerðu nýja uppgötvun í félagsmálum heimsins.
Þeir sýndu, að með tilteknu skipulagi mátti gera
dreifingu vörunnar í þjóðfélaginu að réttlætismáli,
láta verzlun þá, sem framkvæmd var á þennan
veg, hætta að vera atvinnu- og gróðaveg. Þeir ásettu
sér að láta verzlun sína að ytri sýn líkjast verzlun
kaupmanna, sem starfa til að ávinna sér persónulegan
gróða. Þeir ákváðu að haga búðum sínum og daglegum
rekstri eins og kaupmenn og fylgja verðlagi þeirra á
hverjum tíma. Um áramót gerir kaupmaðurinn og
kaupfélagið reikningsskil. Báðir aðilar verða að greiða
öll dagleg útgjöld við verzlunarreksturinn. Kaupmað-
urinn, kaupfélagsstjórinn og allt þeirra nauðsynlega
starfsfólk hefur fengið umsamin laun, eins og þau
gerast á þeim stað og á þeim tíma. En þegar lokið er
þessum reikningsskilum, kemur í ljós, að eftir er hjá
259