Samvinnan - 01.06.1969, Qupperneq 28

mg frá flokki atvinnurekenda?
Hvers vegna á hinn öflugi um-
bótaflokkur Jónasar frá Hriflu
nú svo erfitt með að gera upp
við sig, hvað hann ætlar að vera:
vinstri eða hægri, launþegaflokk-
ur eða atvinnurekendaflokkur
eða bændaflokkur eða frjálslynd-
ur milliflokkur eða sósíaldemó-
krataflokkur eða hvað? Og hvar
eru fuglar er á sumri sungu svo
sætan óð um félaga Stalín og
sæluríkið mikla: Hvers vegna
hafa þeir þagað þunnu hljóði um
sæluríkið og sósíalismann í a.
m. k. hálfan annan áratug, í ei-
lífum pólitískum feluleik bak
við ný og ný gerfi?
Sannleikurinn er sá, að það
flokkakerfi, sem við nú búum
við, er til orðið fyrir röð sögu-
legra tilviljana. Það var orðið
mótað að stofni til um 1930, en
árangursríkt upphlaup kommún-
ista á fjórða áratugnum gegn Al-
þýðuflokknum skekkti það svo
á grunninum, að síðan hefur það
eiginlega hvorki haldið veðri né
vindum. Alvarlegasta afleiðingin
var klofningur verklýðshreyf-
ingarinnar. Það er alltaf að
koma betur á daginn, hversu víð-
tækar afleiðingar hann hafði.
Oft er til þess vitnað, hvílíkt
stórvirki verklýðshreyfingin og
flokkar hennar annars staðar á
Norðurlöndum hafi unnið í fé-
lagslegri umsköpun þessara þjóð-
félaga, þannig að þau eru viður-
kennd fyrirmynd um traust
stjórnarfar og lýðræðislega
stjórnarHætti. Um skeið virtist
þróunin stefna í sömu átt hér á
landi, en sundrung verklýðs-
hreyfingarinnar og heiftúðugir
flokkadrættir alla tíð síðan komu
í veg fyrir, að svo gæti orðið. ís-
lenzk verklýðshreyfing hefur
ekki orðið það félagslega um-
bótaafl, sem vonir stóðu til í
upphafi. Það hefur hlaupið kyrk-
ingur í vöxt hennar og þroska.
Hún er ekki myndug um-
bótahreyfing af sjálfri sér; ekki
sú uppeldismiðstöð félagslegs
þroska meðlima sinna, né skóli
í lýðræðislegri ábyrgð, sem hún
þarf að verða. Þess í stað hefur
hún orðið bitbein stjórnmála-
flokkanna og útsendara þeirra.
Þar með hafa umbótaöfl þjóð-
félagsins misst þá pólitísku kjöl-
festu og þau lifandi tengsl við
fólkið í landinu, sem er afl
þeirra hluta, sem gera skal. Þessi
þróun hefur haft í för með sér
miður heppilegar pólitískar af-
leiðingar, auk þess sem hún hef-
ur rofið samhengið í uppbygg-
ingu launþegasamtakanna sem
faglegrar heildar; nauðsynlegar
umbætur á skipulagi, starfshátt-
um og félagslegu fræðslu- og
uppeldisstarfi hafa legið í lág-
inni áratugum saman.
Hina politisKu keðjuverkun
þessarar þróunar má rekja
áfram. Sjálfstæðisflokkurinn náði
lykilaðstöðu í íslenzkum stjórn-
málum. Honum hefur tekizt að
byggja upp fjöldafylgi meðal
launþega, sem að öðru jöfnu
hefðu fylgt öflugum sósíaldemó-
kratískum verklýðsflokki. Al-
þýðuflokkurinn reyndist ekki fær
um að taka upp stríðshanzka
kommúnista innan verklýðshreyf-
ingarinnar. Hann hefur látið æ
meir undan síga til hægri og
leitað athvarfs undir verndar-
væng Sjálfstæðisflokksins, bæði
innan verklýðshreyfingarinnar
og á stjórnmálasviðinu, einkum
á síðasta áratug. Flokkurinn er
fyrir löngu orðinn allur annar
en hann var. Hann er umskipt-
ingur. Það hefur aftur leitt til
þess að verulegur hluti jafn-
aðarmanna hefur ekki talið sig
eiga samleið með flokknum. Rit-
stjóri Alþýðublaðsins hefur gert
þá játningu fyrir hönd flokksins,
að líklega sé fleiri jafnaðar-
menn að finna utan Alþýðu-
flokksins en innan. Eitthvað sýn-
ist rotið í ríki Dana.
Niðurstaðan er sú, að ríkjandi
flokkaskipun, sem mótaðist á
svo afdrifaríkan hátt á fjórða ára-
tugnum, er fjarri því að endur-
spegla raunverulega pólitíska
skoðanamyndun, eins og hún er
í dag. Mikill meirihluti framsókn-
armanna, Alþýðuflokksmanna og
svokallaðra Hannibalista, innan
og utan Alþýðubandalagsins sál-
uga, svo ekki sé talað um drjúg-
an hluta af launþegafylgi Sjálf-
stæðisflokksins, ætti með miklu
eðlilegri hætti heima í sameigin-
legum stjórnmálaflokki en í
nefndum flokkum. Ætla mætti,
að slík nýskipan gæti skilað
meiri pólitískum árangri og
skapað meiri festu í stjórnarfari
en nú er.
Flokkakerfið mótast með öðr-
um orðum allt of sterklega af
fortíðinni; það hefur ekki aðlag-
azt breyttum tímum. Menn láta
draga sig í andstæða dilka af
gömlum vana, þrátt fyrir það
að markalínur milli flokka eru
orðnar svo óskýrar, að erfitt er
að finna þeim skynsamlega rétt-
lætingu. Þetta birtist meðal ann-
ars í því, að stjórnmálakarpið
snýst nær einvörðungu um dæg-
urmál. Grundvallarsjónarmið
heyrast varla nefnd. Kjósendum
bjóðast sjaldnast ótvíræðir val-
kostir. Niðurstaðan er orðin al-
ger stjórnmálakreppa. Kjósend-
ur, sem eru óánægðir með nú-
verandi stjórnarsamstarf, hafa í
tvennum kosningum reynzt ófá-
anlegir til að fela stjórnarandstöð-
unni að taka við. Ástæðan er sú,
að kommúnistar og framsóknar-
menn líta ekki út fyrir að vera
traustvekjandi eða sannfærandi
stjórnarsamstaða, eins og allt er
í pottinn búið. Kerfið virkar
ekki lengur. Það þarf að breyta
kerfinu.
—O—
Öflug, pólitískt samstæð og fé-
lagslega upplýst verklýðshreyf-
ing er það þjóðfélagsafl, sem
hefur mótað hið norræna vel-
ferðarríki í grannlöndum okkar.
Verklýðshreyfingin og sósíal-
demókrataflokkarnir eru ein
skipulagsleg heild. Verklýðs-
hreyfingin í þessum löndum er
fjárhagslega öflug og sem slík
stoð og stytta þeirra flokka, sem
eru hennar pólitíska baráttutæki.
Pólitískt forræði annarra aðila
innan verklýðshreyfingarinnar er
hverfandi, nema í Finnlandi, þar
sem kommúnistar eiga enn tals-
verð ítök, og í einangruðum og
afræktum landshlutum. Tilraun-
ir kommúnista til að afla sér
fjöldafylgis og áhrifa innan verk-
lýðshreyfingarinnar runnu brátt
út í sandinn, eftir að sýnt var, á
þriðja og fjórða tug aldarinnar,
að hverju stefndi í Sovétríkjun-
um. Atvinnurekendaflokkar og
kristilegt afturhald af ýmsu tagi
hafa ekki fengið tækifæri til að
afla sér fjöldafylgis meðal laun-
þega á Norðurlöndum, eins og
sums staðar á meginlandinu.
Þessi samheldni verklýðshreyf-
ingarinnar á stjórnmálasviðinu
hefur haft úrslitaáhrif á þjóð-
félagsþróunina í þessum löndum.
Sósíaldemókrataflokkunum hefur
tekizt að mynda traust bandalag
milli verklýðshreyfingarinnar og
menntamanna, með þeim árangri,
að tekizt hefur að virkja hug-
myndir hinna síðarnefndu í póli-
tísku umbótastarfi. Reynslan sýn-
ir, að þessu pólitíska bandalagi
hefur auðnazt að móta þjóðfé-
lagsþróunina af meira viti og
fyrirhyggju, í krafti sósíalískra
hugmynda, en atvinnurekenda-
flokkum, sem bundnir eru á
klafa úreltrar hugmyndafræði og
þröngra sérhagsmuna, er treyst-
andi til. Verklýðshreyfingin í
iðnþróuðu þjóðfélagi er eðli sínu
samkvæmt annað og meira en
þröng hagsmunasamtök. Hlut-
verk hennar er miklu víðtækara
en að semja um kaup og kjör.
Menn mega ekki gleyma því, að
efnahagslegt og pólitískt vald
eigenda framleiðslutækjanna er
gífurlegt í nútímaþjóðfélagi, án
þess því fylgi samsvarandi lýð-
ræðisleg ábyrgð. Án mótvægis
frjálsrar verklýðshreyfingar við
ofurvald fjármagnsins, fá lýð-
ræðislegir stjórnarhættir ekki
þrifizt. Frjáls verklýðshreyfing
er því einn af hornsteinum lýð-
ræðisins, jafnframt því sem hún
er það afl, sem verður að virkja,
ef tryggja á stöðugum þjóðfé-
lagsumbótum framgang. Afrek
verklýðshreyfingarinnar á Norð-
urlöndum er helzt það, að hafa
tryggt sósíalískum hugmyndum
um efnahagslegt jafnrétti, félags-
legt öryggi og lýðræðislegt
stjórnarfar framgang, án þess að
útrýma persónulegu frelsi, eða
hneppa meirihluta þegnanna í
nauðungarvinnubúðir.
—O—
Þetta er mikið afrek, og ekki
minna fyrir það, hversu margir
eru tregir til að meta það að
verðleikum, enda fáir leikið það
eftir. Þetta hefði aldrei tekizt,
nema vegna þess að verklýðs-
hreyfingin hefur verið lifandi
fjöldahreyfing fólksins og póli-
tískt samstillt. Á bak við þetta
býr þrotlaust starf tuga og hundr-
aða og þúsunda. Nútímalegt
skipulag og víðtæk skólun og
uppeldi meðlimanna hefur gert
þessa hreyfingu þroskaða og á-
byrga, þ. e. gert hana færa um
að gegna forystuhlutverki í
flóknu nútímaþjóðfélagi.
Sú gagnrýni, sem í seinni tíð
hefur verið beint gegn stjórnar-
fari í þessum löndum, er harla
léttvæg, ef við til samanburðar
lítum í eigin barm. Það er auð-
vitað talað um skrifstofuveldi,
hugsjónadoða, sjálfsánægju með
unnin afrek (status quo), firr-
ingu fjöldans og mónótón leið-
indi hins velskipulagða velferð-
arríkis. Einkum er Ameríkönum,
sem hefur gengið böslulega að
hemja sinn morðóða kapitalisma,
tamt að bera sér slíkt í munn.
Ef Skandinavía er leiðinleg, þá
er það vegna þess að hún er út-
kjálki og Skandínavar eru
Skandínavar, ekki vegna þess að
hún er velferðarríki. Borið sam-
an við martröð kommúnistaríkj-
anna er hún fjarlæg útópía.
Hlutskipti þrælsins eða fátækl-
ingsins verður ekki eftirsóknar-
verðara, þótt sagt sé, að ríku
fólki leiðist stundum. Ef hug-
myndafátækt og lífsstíll smá-
borgarans, sem að vísu er helzt
til ríkjandi fyrirbæri í Skandí-
navíu, hefði frá upphafi hrætt
menn frá að berjast fyrir bætt-
um lífskjörum fólks, þá hefðu
menn jú aldrei barizt; þá væri
ekki annar grænni en að gerast
heilagur maður i múnklegu ein-
lífi. Mannkynið er búið að
dreyma svo lengi um að verða
smáborgari, að það þarf drjúgan
tíma enn til að komast á hærra
plan. .
—O—
Þótt við tölum fagurlega um
íslenzka verklýðshreyfingu, sam-
takamátt fólksins etc. fyrsta maí
og stundum ella, þá er það sann-
ast sagna, að þessi hreyfing hef-
ur nánast ekki verið til nú um
hríð. Það sem gengið hefur und
28