Samvinnan - 01.06.1969, Page 44

Eysteinn Sigurðsson:
MARXÍSK
BÓKMENNTAKÖNNUN
Það er kunnara en svo, að frá þurfi að
segja, að marxisminn eða kommúnisminn
er sú þjóðmálastefna, sem einna áhrifa-
mest og umdeildust hefur verið innan hins
vestræna heims undangengna hálfa öld eða
svo. Hafa áhrif hennar spannað yfir flest
svið mannlegs lífs, og þar á meðal bók-
menntirnar.
Hér á landi hefur þessi stefna vafalaust
haft sín áhrif jafnt á almenna þjóðfélags-
þróun sem bókmenntirnar, þótt enn sé það
efni að miklu leyti órannsakað, og má t. d.
benda á, að margir af fremstu rithöfundum
þjóðarinnar eru eða hafa verið um tíma í
hópi fylgjenda hennar, svo sem Halldór
Laxness, Þórbergur Þórðarson, Gunnar
Benediktsson, Jóhannes úr Kötlum og
fleiri. Marxískir þættir í skáldskap þessara
manna eru vafalaust fyrir hendi í einhverj-
um mæli, t. d. er sennilegt, að áhugi Hall-
dórs Laxness fyrir lítilmagnanum í þjóð-
félaginu, eins og hann birtist einkum í
fyrstu verkum hans (t. d. Sölku Völku,
Sjálfstæðu fólki og Heimsljósi), eigi að
einhverju leyti rætur að rekja til þessa, og
af klassískum verkum okkar frá þessu tíma-
bili má einnig nefna Bréf til Láru, sem
beinlínis er marxískt áróðursrit.
í Rússlandi, þar sem boðskapur marx-
ismans hefur verið framkvæmdur til hvað
mestrar hlítar, hafa bókmenntirnar hins
vegar átt vægast sagt heldur erfitt upp-
dráttar mestan þann tíma, sem hann hefur
verið þar ríkjandi þjóðmálastefna. Fyrst
eftir byltinguna lét Sovétstjórnin bók-
menntir sem og aðrar listir að vísu að
mestu afskiptalausar, bæði vegna þess að
aðkallandi innanríkismál urðu að sitja í
fyrirrúmi. og eins höfðu flestir listamenn
þráð þjóðfélagsumbætur í áratugi, svo að
úr hópi þeirra var naumast að vænta hættu-
legra andstæðinga byltingarinnar. Á næstu
árum var síðan unnið að því skipulega að
gera þjóðina læsa og skrifandi, og þann
tíma var stefna hins opinbera að því er
snerti bókmenntirnar nánast fólgin í bví
einu, að rithöfundarnir skyldu ,.framleiða“
sem mest lestrarefni fyrir hinn nýlæsa
fjölda. Lenín hafði að vísu ákveðnar skoð-
anir á verkum einstakra samtímaskálda
sinna, en sá „bókmenntaáhugi" hans var
fyrst og fremst bundinn við það, hvað úr
þeim gæti haft þýðingu fyrir flokkinn og
byltinguna. Áhugi hans á bókmenntum var
þannig takmarkaður við áróðursgildi þeirra,
og naumast er hægt að segja, að hann hafi
mótað nokkra heildarstefnu í málefnum
sovézkra bókmennta.
Þetta breyttist hins vegar er frá leið. Áv-
ið 1922 var sett á fót sérstök ritskoðunar-
nefnd hins opinbera, sem í sat m. a. full-
trúi leynilögreglunnar. í fyrstu beindist
starf hennar þó eingöngu að því að hindra
birtingu á skrifum, sem beindust gegn
stjórninni í hreinpólitísku tilliti, en með
upphafi fjórða tugs aldarinnar, þegar
Stalín náði öllum völdum í landinu í sínar
hendur, var hert á böndunum. Frá þeim
tíma voru höfundarnir háðir ströngum
lagaboðum hins opinbera, jafnt að því er
varðaði efni, form og fagurfræðilegar að-
ferðir, og miskunnarlaust var þaggað niður
í þeim, sem brotlegir gerðust. Þessi laga-
boð voru í stuttu máli í því fólgin, að höf-
undarnir skyldu styðja stjórnina í því að
brjóta niður hvers konar andstöðu gegn
henni og vinna bug á þeim leifum kapí-
talismans, sem ekki var unnt að útrýma
með beinu valdboði. Með öðrum orðum, þá
skyldu bókmenntirnar gerðar að einberu
áróðurstæki, sem lofsyngi sovétskipulagið
og fordæmdi harðlega hvern þann, sem
ekki beygði sig í auðmýkt undir stefnu-
mörk þess og starfsaðferðir. Ekki skipti
meginmáli, hvernig bók væri rituð, heldur
hvað stæði í henni. Og árangurinn gat að
sjálfsögðu ekki orðið nema á einn veg:
Meginhlutinn af bókmenntum þessara ára
er einhæfur og lífvana, með þeirri einu
markverðu undantekningu, að á sviði barna-
bóka voru höfundarnir ekki eins klafa-
bundnir og á öðrum. Að því er snerti lýs-
ingar á börnum og athöfnum þeirra gátu
þeir gefið tjáningu sinni nokkuð lausan
tauminn, enda eiga Rússar mikið úrval
góðra barnabóka frá þessum tíma.
Með dauða Stalíns árið 1953 var nokkuð
slakað á böndunum, og er þá talið hefiast
svo nefnt hlákutímabil, kennt við skáldsögu
Ehrenburgs, Hlákan, en á eftir henni fylgdi
mikið flóð af skáldsögum, smásögum og
ljóðum, þar sem einkum var fjallað um
einstaklinginn og þarfir hans innan fast-
ákveðins þjóðfélagsskipulags Sovétríkianna
á mun opinskárri hátt en höfundarnir höfðu
áður getað leyft sér. Jafnframt því varð
unnt að ræða mun frjálslegar en fyrr um
sovézkar bókmenntir, og ýmsir höfundar,
sem höfðu verið bannfærðir um áraraðir
(þar á meðal Dostójevskí) voru nú dregnir
fram í dagsljósið. En þrátt fyrir þetta fer því
fjarri, að sovézkir rithöfundar hafi síðan
búið við fullt tjáningarfrelsi. Ekki þarf ann-
að en nefna nöfn eins og Pasternak, Sinj-
Stalín Engels
avskí, Daniel og Tarsis til að sýna að svo
er ekki, og ritskoðunarlögin frá fjórða tug
aldarinnar hafa aldrei verið numin úr gildi.
Það er þannig langt frá því, að innan landa-
mæra Sovét-Rússlands ríki eða hafi ríkt
það tjáningarfrelsi, sem á Vesturlöndum er
talið frumskilyrði þess, að lífvænlegar listir
geti náð fótfestu og þróazt.
Það gefur að skilja, að þær aðstæður,
sem að framan er lýst, hljóta að hafa sett
ákveðið svipmót á starfsaðferðir bókmennta-
könnunar („literary criticism“) í löndum
þeim, sem búa við sovétskipulagið, enda
hefur sovézk bókmenntakönnun farið mjög
sínar eigin leiðir og að mörgu leyti aðrar
en hin vestræna. Má segja, að hún sé í sem
stærstum dráttum í því fólgin, að á meðan
vestrænir bókmenntakönnuðir hafa á und-
anförnum áratugum þróað starfsaðferðir
sínar sem mest í átt til verkanna sjálfra, þ.
e. lagt megináherzlu á að kanna verkin
sem slík og þau lögmál sem þau lúta og
innan þeirra eru ríkjandi, þá hafa hinir
sovézku þvert á móti lagt höfuðáherzlu á
umhverfi höfundanna, þjóðfélagið sem þeir
hafa búið í og þau áhrif sem þaðan má
rekja á þróunarferil þeirra. Það er í fullu
samræmi við þetta, að sovézkum háskóla-
stúdentum er kennt að rannsaka bók-
menntaverk í þremur áföngum, í fyrsta lagi
stöðu verksins innan bókmenntasögunnar,
í öðru lagi þjóðfélagslegt umhverfi höfund-
arins og í þriðja lagi verkið sjálft, sem er
í algjörri andstöðu við öll nútímavinnu-
brögð við vestræna háskóla, þar sem sjálf-
sögð skylda þykir að skipa verkunum sjálf-
um í fyrsta sæti.
Sovétþjóðirnar hafa þó eignazt ýmsa
hæfa bókmenntakönnuði, og í fremstu röð
þeirra er Ungverjinn Georg Lukács, sem
einkum hefur fengizt við að vinna úr heim-
spekilegum skrifum þeirra Marx og Engels
með sérstakri hliðsjón af fagurfræðilegum
vandamálum. Rithöfundarferill hans spann-
ar yfir mestan hluta aldarinnar, því að elztu
bækur hans eru frá fyrsta áratugi hennar,
en það eru einkum tvær af eldri bókum
hans, sem taldar eru hafa mótað marxíska
bókmenntatúlkun öðrum fremur, og nefnast
þær á þýzku Die Seele und die Formen
(1911) og Die Theorie des Romans (1920).
í þessum bókum er Lukács undir sterk-
um áhrifum frá ýmsum heimspekistefnum
þeirra tíma, en einkum í hinni síðar nefndu
reynir hann að leggja grundvöll að þróun-
arheimspeki bókmenntanna í anda Hegels,
þ. e. hann reynir að lýsa þróun hinna ein-
stöku bókmenntategunda sem afleiðingu af
framþróun hinna sjálfvirku afla, sem að
verki eru innan þjóðfélagsins. Fý'rsta spurn-
ingin, sem Lukács setur fram, er um það,
44