Samvinnan - 01.02.1970, Blaðsíða 24

Helgi Skúli Kjartansson:
Um menntaveginn
Mesta ábyrgðarhlutverk hverr-
ar kynslóðar er að ala upp börn
sín, búa þau úr garði til lífs og
starfs í heimi framtíðar. Að því
verki eiga skólarnir nú mikinn
hlut og vaxandi. Skólaganga er
aðalstarf íslenzkra barna og ungl-
inga, flestra langt fram á tvítugs-
aldur og margra lengur. Veltur
því á miklu um gengi og heill
þjóðarinnar, hversu skólar henn-
ar gegna ætlunarverki sínu, að
þeir lagist að síbreytilegum kröf-
um tímans og bregðist greiðlega
við nýjum þörfum.
Ég ætla að leiða hjá mér starfs-
hætti skólanna og verkefnaval, en
ræða nokkuð um einn þátt í
formbyggingu skólakerfisins, þó
ekki landsprófið, heldur stúdents-
prófið, lykilinn að háskólanámi.
Skólakerfið miðar að því að
skipta hverjum aldursflokki í tvo
skýrt afmarkaða hópa, mennta-
menn og hina. Um tvítugsaldur-
inn er skiptingin innsigluð með
því, að nálægt sjöundi hluti ung-
mennanna fær stúdentsskírteini
og þar með einkarétt til háskóla-
náms og margra þeirra starfa, er
eftirsóknarverðust þykja. Þetta
er menntavegurinn, sem flestir
foreldrar óska að sjá börn sín
ganga. Áfangarnir á leið að stúd-
entsprófi eru landsprófsdeildir og
menntaskólar, einnig framhalds-
deildir verzlunar- og kennara-
skóla. Þessi hluti skólakerfisins
gegnir því þríþætta hlutverki að
vinza úr þá unglinga, sem verð-
ugir eru æðri menntunar; að
veita þeim almenna menntun,
sem krafizt er, að háskólamenn
hafi tileinkað sér; og loks að
veita þeim þá undirbúnings-
menntun, að þeir geti lagt stund
á háskólanám.
Miðað við eðli og hlutverk há-
skólamenntunar, eins og það hef-
ur lengi verið, er þetta kerfi
skynsamlegt og um sumt eftir-
takanlega frjálslegt. Háskólanám
hefur verið langt, dýrt og mjög
sérhæft; háskólamenntaðir menn
fáir, en hafa gegnt hinum virð-
ingarmestu störfum og mjög ver-
ið til þeirra litið um forystu á
flestum sviðum. Meirihluti
manna hefur unnið tiltölulega
einfalda erfiðisvinnu. Við slíkar
aðstæður er eðlilegt að velja
vandlega unglinga til langskóla-
náms og veita þeim víðfeðma al-
menna menntun, þar sem í þeirra
höndum verða mest áhrif hennar
í þjóðfélaginu.
Nú er samfélag manna síbreyti-
legt. Því er athugandi, hvort
þjóðfélagsþróun síðustu áratuga
og fyrirsjáanlegt framhald henn-
ar muni ekki leiða til þess, að
hlutverkunum þremur, sem ég
nefndi áðan, verði betur sinnt
með nokkuð öðrum hætti en tíðk-
azt hefur.
Aðsókn að langskólanámi er
þessi árin að aukast stórlega.
Sýnt er, að í náinni framtíð muni
háskólamenntaðir menn verða
miklu fleiri en þörf er fyrir inn-
an hinna hefðbundnu akademísku
starfsgreina. Háskólamenntun
þarf þá að verða fjölbreyttari, svo
að hún komi víðar að notum. Fer
þá að verða torvelt að vinza úr
í einu lagi þá unglinga, sem rétt
eigi til háskólanáms, ef það verð-
ur enn margbreytilegra að kröf-
um og markmiðum en nú er.
Gildi almennrar menntunar
dreg ég ekki í efa, öðru nær. Ef
vel tekst til, opnar hún mönnum
sýn til þeirra sviða þjóðfélagsins
og heimsins, sem starf þeirra eða
sérmenntun nær ekki til, greiðir
fyrir skynsamlegri skoðanamynd-
un, kynnir mönnum margt, sem
þeim getur orðið gleðigjafi, og
veitir þekkingu og þjálfun, sem
kemur að gagni við frekara nám
og margvísleg störf.
Á öllu þessu þurfa háskóla-
menn að halda. En þarfir þeirra
fyrir almenna menntun eru ekki
jafn-sérstakar og áður var. Störf
alls almennings krefjast í vax-
andi mæli þekkingar og ábyrgð-
ar. Lýðræðisríki, sem ekki á að
kafna undir því nafni, þarfnast
þess að sem flestir þegnar þess
geti myndað sér skoðanir af
þekkingu og víðsýni. Æ fleiri
störf verða tilbreytingarsnauð og
ófrjó, en tómstundum fjölgar.
Hvort tveggja kallar á, að fólk
kynnist sem flestu, er orðið geti
að heilbrigðri og þroskandi
dægradvöl. Þá eru menntaleiðir
aðrar en háskólanám, þar sem
þörf er verulegrar almennrar
menntunar, eins og sést af því,
hve miklu af námstíma í sérskól-
um (t. d. verzlunar- og iðnskól-
um) er varið til kennslu al-
mennra greina. Þá má gera ráð
fyrir, að örar breytingar atvinnu-
hátta knýi marga til að skipta um
starfsgrein á miðri ævi, og mun
þá menntun auðvelda þeim þjálf-
un til nýrra starfa. Því skyldi
verkfræðingurinn, sem hannar
mannvirki, þarfnast meiri al-
mennrar menntunar en iðnmeist-
arinn, sem stjórnar verkinu, eða
tæknifræðingurinn, sem hefur
eftirlit með framkvæmdum? Þarf
lögfræðingur stórfyrirtækis meiri
íslenzkukunnáttu en blaðafulltrúi
þess? Hefur stærðfræðistúdent-
inn meiri þörf fyrir málakunn-
áttu en verkstjórinn, sem sendur
er til sama lands til þjálfunar?
Mér virðist allt hníga að því, að
verðandi háskólamenn hafi ekki
miklu meiri þörf fyrir almenna
menntun en ýmsir aðrir. En sá
hluti skólakerfisins, sem einkum
veitir almenna menntun, miðast
sérstaklega við undirbúning und-
ir háskólanám. Þetta tvennt er
líka fast tengt í almenningsvit-
und, þannig að stúdent er talinn
hálf-misheppnaður, ef hann lýkur
ekki háskólaprófi. Þannig er
þeim, sem fara í menntaskóla,
hálfvegis þrýst áfram í háskóla,
þótt þeir hafi e. t. v. meiri hug
á öðru, sem gæfi þeim ekki síður
tækifæri til að neyta hæfileika
sinna. Öðrum standa til boða
gagnfræðaskólarnir, sem litið er
á sem óæðri hluta menntakerfis-
ins og fullnægja ekki þörfum
allra annarra en háskólamanna.
Niðurstaða mín er sú, að hin
tiltölulega skýra sérstaða lang-
skólaleiðarinnar í íslenzku
menntakerfi sé ekki lengur
heppileg. Menntaskólanám á ekki
að miðast eindregið við væntan-
legt háskólanám, og gagnfræða-
nám á að geta orðið mun viða-
meira en nú er. Milli gagnfræða-
og menntaskóla þarf tiltölulega
greiðan gang. Þeir ættu í reynd
að mynda samfellt almennt skóla-
stig, þar sem unglingar gætu
(með leiðsögn) valið viðfangs-
efni, bókleg og verkleg, í sam-
ræmi við hæfileika sína og
áhugamál. Seinfærum nemend-
um ætti ekki að vísa á dyr, held-
ur skammta þeim viðfangsefni
við hæfi, og eins ætti að örva
hina dugmeiri til meira eða hrað-
ara náms en almennt væri ætlazt
til. Markmiðið væri, að sem
allra flestir nytu þeirrar al-
mennu menntunar, sem áhugi
þeirra og hæfileikar leyfðu. Ungl-
ingarnir lykju námi á mislöng-
um tíma og miserfiðu. Þaðan
lægi leið þeirra til starfa eða
stutts sérnáms eða í háskóla.
Ákveðnar kröfur yrði að gera um
námsval og námsárangur til inn-
göngu í háskóla eða aðra skóla,
en kröfurnar hlytu að vera mis-
munandi eftir eðli framhalds-
námsins, svo að ekki væri ástæða
til að námi lyki með prófum,
sem nemendur féllu á eða stæð-
ust. Eiginlegt stúdentspróf yrði
þá úr sögunni.
Þær hugmyndir, sem ég hef
lýst hér að framan, eru raunar
ekki ýkjaróttækar. í þeim felst
ekki, að gjörbreyta eigi í einni
svipan starfi allra skóla, heldur
hitt, að kerfi það, sem skólarnir
eru felldir í, verði gert frjáls-
legra, svo að þeir geti hæglegar
þróazt til samræmis við síbreyti-
legar kröfur tímanna.
Þessar hugmyndir eru ekki
heldur frumlegar. í Bandaríkj-
unum hefur lengi tíðkazt alls-
herjarskólastig milli barnaskóla
og 'háskóla, sem allur þorri ung-
menna fer í gegnum. Svíar hafa
líka fyrir skömmu lagt niður
stúdentspróf. Af innlendum vett-
vangi má minna á gagnrýnina
miklu á landsprófið, framhalds-
deildir gagnfræðaskóla og hug-
myndir og tillögur um tilrauna-
skóla á gagnfræða- og mennta-
skólastigi, sem allt stefnir í svip-
aða átt og það, sem ég hef hér
lýst.
En þótt ég geti hvorki lagt
fram byltingarkenndar né nýstár-
legar tillögur um skólaskipan,
tel ég það varða miklu, að íhalds-
semi og vanafesta verði ekki látin
standa í vegi fyrir nauðsynlegri
þróun skólakerfisins.
Helgi Skúli Kjartansson.
20