Samvinnan - 01.02.1972, Blaðsíða 26

verði að líta á þá sem tregðu
eða galla í efninu, sem beri að
nema brott. Þessi rökfærsla
kann að hneyksla einhverja, og
likingin kann að leyna veilum
og vera ógild. En hún gæti
stuðlað að skýrari hugsun um
skólann og starf hans. (Sjá
Skolen et produkt av forskning
og teknikk).
Skólinn tæki til mótunar
Allir eru sammála um, að
skólinn í nútímaþjóðfélagi sé
helzti mótunaraðili einstakl-
inga. Það er einnig nokkuð
ljóst, að rikisvald eða ráðandi
stéttir hafa á öllum tímum
beitt skólakerfinu leynt og
ljóst til að styrkja valdaaðstöðu
sína, treysta hugmyndakerfi,
sem vald þeirra byggir á, eða
önnur félags- og menningar-
gildi, sem mikilvæg eru talin
(kapítalismi, kommúnismi,
kirkjufélög o. s. frv.). Nýfrjáls
ríki efla ættjarðarást og þjóð-
leg verðmæti. Bandaríkin, Sov-
étríkin og Kína fara ekki í
launkofa með, að skólakerfi
þeirra boði ákveðin lífsviðhorf
og gildismat. Þetta er innræt-
ing. Það er því undrunarefni,
hve litlu fé og starfsorku hefur
verið varið til að rannsaka gerð
(struktur), verkferli og ár-
angur slíkrar stofnunar. Eða er
það e. t. v. einmitt sökum þessa
miðlæga mikilvægis, að vald-
hafar óska ekki að grafa of
djúpt í markmið, gerð og ár-
angur skólans? Rúmsins vegna
er ekki unnt að rökræða þetta
frekar.
„Nýr skóli“
Hér verða talin upp nokkur
atriði í skipulagi námsefnis og
kennsluhátta skóla eins og höf-
undur álítur, að þessir þættir
muni þróast á næstu árum.
Ekki mun allt eftir ganga, en
það er árátta skólamanna að
rýna í hið ókomna og reyna að
hafa áhrif á gang þess eða a.
m. k. reyna að skilja, hvað sé
að gerast. Stjórnarhættir skól-
ans og ákvörðunartaka er eitt
meginatriði, þegar gera á grein
fyrir stöðu nemandans. Hvaða
leiðir standa nemanda opnar til
áhrifa á þjónustu þá, sem hon-
um er veitt? Á hvaða aldri er
nemandi um það fær eða er
nemandinn yfirleitt fær um að
meta, hvað er honum mennt-
unarlega fyrir beztu? Hver er
réttur foreldra og aðstaða til
áhrifa á stjórn skólans og að-
stoð við börn sín? í Danmörku
munu foreldrar barna í skyldu-
skóla, skv. lögum, eiga aðild að
stjórn skóla. Nemendavernd og
nemendalýðræði eru oft nefnd
nú til dags. íslenzki skólinn
hefur verið fremur lokuð stofn-
un i margvíslegum skilningi og
einangraður félagslega. Hin
lokaða kennslustofa, hæpin
röðun í bekki, of lítil upplýs-
ingamiðlun og ónóg samstarf
milli kennara er til vitnis um
þetta. Stundum heyrist sagt, að
því minna sem foreldrar séu að
vasast í málum nemandans
innan skólans, því betra. Þótt
slík sjónarmið eigi rétt á sér
í einstaka tilviki, eru þau, að
mínu áliti, kórvilla og brot á
grundvallaratriði í sambúð
nemanda, kennara og foreldra.
— Skyldunámsskólinn á að
vera menntunarmiðstöð í
hverfi sínu, hvort sem er i borg
eða sveit — miðstöð til öflunar
og miðlunar fræðslu og menn-
ingar til allra íbúa hverfisins,
ungra og gamalla. Upplýsinga-
og tjáningarhlutverk skólans er
líftaug hans. Sannast sagna
má líta á alla fræðslu og
menntun sem mismunandi
miðlunar- eða tjáningarað-
ferðir (communication).
Starfsaðstaða kennara hlýtur
að batna, en vaxandi kröfur að
verða gerðar til þeirra. Kenn-
arar og nemendur fá samfelld-
an starfsdag i skólanum. Bein-
um kennslustundum kennara
fækkar mjög, og svo mun einn-
ig verða hjá nemendum. Finna
verður leiðir til að veita nem-
endum aðhald og leiðbeiningu,
sem byggi upp sjálfstraust
þeirra við kröfuhörð verkefni.
Hugmyndir um ævimenntun
(ekki aðeins fyrir langmenntað
fólk og sérfræðinga) eru ná-
tengdar endurskipulagningu
grunnskólans sem menntunar-
miðstöðvar fyrir nemendur á
öllum aldri og öllum hæfileika-
stigum. Skóli af þessu tagi
krefst róttækra skipulagsbreyt-
inga frá þvi sem nú er, enda er
markmið hans sem stofnunar
annað í sjálfu sér og hlutverk
hans einnig gagnvart nem-
anda. Skóli með þessu sniði
verður i senn allsterk stofnun
með eigin skipulagi og sjálf-
stæðu lifi, samfélag þar sem
kennarar og nemendur starfa
saman, mótast og breytast á
ólíkum æviskeiðum. En þessi
nýi skóli verður einnig í virkum
tengslum við hið stærra sam-
félag umhverfis, sem sumir
vilja sérkenna frá eldri gerð
þjóðfélags með heitinu rnennt-
unarsamfélag. Menntunarvið-
leitni íslenzkrar alþýðu gegnum
aldir með íslenzkar fornbók-
menntir sem menningarlind
gefur tilefni til ýmissa hug-
leiðinga í þessu sambandi.
Námsefni
Rúmsins vegna verð ég að
stytta mjög mál mitt. Óhætt er
að fullyrða, að gjörbylting verði
i námsefni á allra næstu árum;
skipun námsgreina í flokka og
efnisinnihald þeirra mun breyt-
ast mjög. Almenn þekking,
hvað þá sérfræðiþekking, er nú
svo umfangsmikil, að jafnvel
afburðaeinstaklingar að minni
og aðferðatækni megna ekki að
hafa nema smábrot á valdi
sínu. Mikill hluti slíks fróð-
leiks gleymist skjótt og verður
merkingarlaus. Áherzla verður
lögð á aðferðir til öflunar
þekkingar, kennd undirstöðu-
atriði nokkurra þekkingar-
greina. Helztu flokkar þessara
greina verða stærðfræði og
raungreinar (sem ætti að vera
unnt að kenna sameiginlega á
byrjunarstigi), tungumál með
höfuðáherzlu á notkun móður-
málsins. Mikilvægur flokkur
verður tengdur félagsheimi
mannsins og sambúð hans við
náttúruna og umhverfi sitt. í
barnaskóla er nauðsyn að
leggja ríka áherzlu á leikni í
lestri, skrift og reikningi og
notkun þeirra. Vinna með nátt-
úrleg efni og notkun þeirra er
æskileg, svo og líkamsrækt og
fræðsla um skyldur einstakl-
ings við sjálfan sig, afkomend-
ur sina og mannlífið á jörð-
unni. Siðgæði og félagsmótun
er bezt rækt í starfi nemenda
og kennara sem lifandi reynsla,
einkum meðal yngri nemenda.
í framhaldsskólum verður að
kenna undirstöðuatriði þekk-
ingarfræði og siðfræði. Undir-
ritaður aðhyllist hugmyndir A.
N. Whiteheads, þar sem hann
segir: „Siðmenntun (culture)
er hugarstarf, næmleiki á feg-
urð og mannúð. Þekkingarmol-
ar skipta þar engu. Maður, sem
einungis er fróður, er mesta
leiðindaskjóða á guðsgrænni
jörð. Við eigum að keppa að
mótun manna, sem hafa bæði
nokkra siðmenntun til að bera
og haldgóða sérþekkingu á af-
mörkuðu sviði“. Hann varar
ákaft við hinu dauða námsefni
— „stöðnuðum hugmyndum"
(inert ideas). Tvö eru boðorð
hans um kennslu: „Kennið
ekki of margar námsgreinar.
Kennið rækilega það, sem
kennt er“. Undirritaður er
þeirrar skoðunar að kenna
verði a. m. k. eina námsgrein
í grunnskóla til nokkurrar hlít-
ar og með þeim kröfum, sem
nemandi mestar þolir, ef hann
á að hafa af henni not til
menntunar og uppeldis. Þótt
maðurinn sjálfur eigi að vera
þungamiðja námsefnis, al-
mennt skilið, þá er hrein della
að kenna til menntunar án
efnis og innihalds.
Kennsluaðferðir
Kennsluaðferðir í þröngri
merkingu eru sennilega ekki
eins mikilvægar fyrir nám og
gengi nemanda og almennt er
talið. Skipulag og námsefni
ráða meiru, en þó einkum
kennarinn sjálfur. Fjölmiðla-
tækni nútímans siglir hraðbyri
inn í skólana. Tæknibúnaður
þessi er í rauninni hluti af
skipulagsbreytingu skólans —
kennslustundir og bekkjar-
deildir verða sennilega af-
numdar í sinni núverandi
mynd. Kjarni skólans verður
gagnabúr hans — þekkingar-
forðinn er þar geymdur, ekki
aðeins í bókum, heldur í vörzlu
tæknimiðla. Ósennilegt er, að
kennsluvélin í því formi, sem
við þekkjum nú, verði mikil-
vægt kennslutæki, en við af-
rnörkuð minnis- og þjálfunar-
verk heldur hún e. t. v. velli.
Staða nemandans í skóla kom-
andi ára mun því breytast mik-
ið, ætti að verða mun frjáls-
legri en nú er, betur sniðin að
þörfum hans og áhugamálum.
Vandinn verður, sem fyrr, að
kenna nemanda listina að
sameina andstæðu frelsis og
ögunar. Án ögunar, ekkert á-
gæti né fullkomnun. Hvaða
leiðir verða farnar í þessu efni,
er vandséð. Einmitt hér mun
þó skórinn kreppa í skóla
framtíðarinnar. (Whitehead).
Leikur sem kennsluaðferS
Fáein orð um leik sem
kennsluaðferð. — Barnhverf
skólastefna hefur lagt mikla
áherzlu á leikinn sem kennslu-
aðferð. Kennisetningar um eðli
leiks hjá börnum eru ófáar.
Leikkennsluaðferðir falla auð-
vitað vel að hugmyndum barn-
hverfra kenninga. Fullnægt er
kröfum um sjálfræði barnsins,
sjálfkvæmni, meðfædda fróð-
leikslöngun, vaxtarhneigð o. s.
frv. Flestir, sem hugann leiða
að þessu efni, finna að mikið
er satt og rétt i þessu. Einhvern
veginn hef ég þó aldrei getað
kyngt því, að leikurinn sem
kennsluaðferð væri jafneðlileg-
ur og fullnægjandi og tals-
menn aðferðarinnar halda
fram. Efasemdir mínar eru vax-
andi. Vera mætti, að hér væri
ruglað saman einu og öðru, m.
a. hlutverki leiksins í náttúr-
legu vaxtarferli ungviðis og
hinsvegar fræðikenningum um
eðli hans eða gerð.
Dearden fjallar um þetta
efni á mjög athyglisverðan
hátt, og væri vert að kynna
nánar. Hann telur m. a„ að
börn séu alltaf meðvituð um,
að þau séu að leika sér; ef svo
22