Samvinnan - 01.02.1972, Blaðsíða 44

hættu. — Flestu heilbrigðu
fólki er ásköpuð þörf fyrir að
vernda og hlúa að afkvæmi
sínu og forða því frá sjúkdóm-
um og öðrum misfellum i líf-
inu. Matvælaframleiðendur
víða um heim ákalla sektar-
kennd mæðra ef þær þrjózkast
við að gefa ungviðinu þennan
vísindalega samsetta barna-
mat, sem ekkert jafnast á við.
Hvaða móðir getur lifað með
slíka sektarkennd að ala barn-
ið á annars flokks fæðu, sem
á annað borð vill því vel? Sama
má segja um fleiri vörutegund-
ir ætlaðar börnum. í nútíma-
þjóðfélagi allsnægta og efnis-
legra gæða hefur eignarþörfin
dafnað vel og dyggilega. Þörf
einstaklingsins fyrir að geta
eignazt sem allra mest má segja
að sé nokkurskonar upDistaða
neyzlusamfélagsins. Framleið-
endum e: ekki ókunnugt um
þennan veikleika mannskepn-
unnar og kunna þvi að snúa
snældunni til að koma fram-
leiðslunni út. Væri þessi þörf
ekki jafnalmenn og útbreidd og
raun ber vitni, myndu fyrir-
tækin varla skila miklum arði.
Að sjálfsögðu er eignarþörfin
ekki ásköpuð einstaklingnum,
heldur tilbúin af öðrum í þess-
um ákveðna tilgangi.
Auglýsingaáróðurinn höfðar
því til þarfa einstaklingsins til
að upphefja sig í samfélaginu
og vera ekki minni en aðrir,
helzt meiri. Honum er talin trú
um, að lííið verði honum marg-
falt ánægjulegra og frami hans
skjótari, ef hann klæðist föt-
um með ákveðnu sniði eða
reyki sérstaka tegund vindl-
inga, aki í nýjustu gerð bif-
reiða, svo dæmi séu nefnd.
Hann á að eyða sumarleyfi sínu
á vissum stöðum, og ótal margt
fleira verður einstaklingurinn
að gera til að teljast gjaldgeng-
ur á markaðstorgi samfélags-
ins. Staðreynd er að ungir sem
aldnir falla unnvörpum fyrir
áróðri af þessu tagi. Frá sál-
fræðilegu sjónarmiði er skýr-
ingin að einhverju leyti fólgin í
dulinni vanmáttarkennd. Ein-
staklingnum finnst staða sín
ótrygg og reynir að styrkja
hana með hlutum, sem honum
er innprentað að séu eftirsókn-
arverðir og muni afla honum
álits og viðurkenningar frá
öðrum. Þannig hefur tekizt að
gera einstaklinginn háðan hin-
um efnislegu hlutum, vegna
þess að þeir eru honum (og um
leið öðrum) tákn um stöðu
hans í samfélaginu.
Ótti og hatur
Eftir er að drepa á áróður,
sem einkum er ætlað að skír-
skota til tilfinninganna. Vita-
skuld fléttast tilfinningarnar
inn i viðbrögð einstaklingsins,
þótt höfðað sé til annarra sál-
rænna eiginleika, en hér er átt
við hið ráðandi afl sem stjórn-
ar viðbrögðunum fremur en
annað. Ein eðlislæg tilfinning
mannsins er óttinn. Naumast
þarf að fjölyrða um hversu
langt er hægt að ganga í sefj-
un með því að ákalla þessa til-
finningu. Þessu vopni hefur
verið beitt vægðarlaust á ýms-
um sviðum og er gert enn. í
trúmálum var þetta ríkur þátt-
ur, samanber óttann við eilífa
útskúfun og refsingu, ef breytn-
in var ekki samkvæmt kenn-
ingunni. Stjórnmálaleiðtogar
víða um heim notfæra sér þessa
aðferð til að styrkja sig í sessi.
Ósjaldan er reynt að höfða til
óttans með því að halda skoð-
unum að fólki um aðsteðjandi
hættu, t. d. að rikinu sé hætta
búin vegna óvina, sem vilji ná
völdum og yfirráðum, eða á-
herzla er lögð á önnur atriði,
sem jafnframt því að vera
óttavekjandi ógna öryggi ein-
staklingsins. Þetta er gert í
þeim tilgangi að fá fólk til að
þjappa sér meira saman um
þá stefnu, sem boðuð er.
Á sama hátt og hægt er að
skapa þarfir er einnig hægt að
skapa vissar tegundir tilfinn-
inga, ef „rétt er að farið“. Eitt
áþreifanlegasta og jafnframt
ægilegasta dæmi um slíkt er
áróður nazistanna í síðari
heimsstvrjöld varðandi gyð-
ingaofsóknir. Með þrotlausum
áróðri tókst að skapa slíkt
botnlaust hatur, að heil þjóð
lét sefjast til að framkvæma
ódæðisverk, sem vart á sér
samanburð í mannkynssögunni.
En sefjun af svipuðum toga á
sér enn stað víða í veröldinni,
aðeins í annarri mynd. Fólki er
sumsstaðar beinlínis kennt að
líta á annað fólk sem óvini.
Dæmin eru óteljandi úr hvaða
heimshlutum sem vera skal.
Önnur tilfinning, sem unnt er
að skapa og fer oft samhliða
hatrinu, er ættjarðarástin. Oft
er einmitt jafnframt höfðað til
þessarar tilfinningar og reynt
að magna hana á alla lund.
Víða virðist tiltölulega auðvelt
að sefja fólk til að líta á það
sem eina af hinum göfugustu
hugsjónum að leggja allt í söl-
urnar fyrir fósturjörðina, jafn-
vel berjast til síðasta blóð-
dropa. Þessi dæmi verða látin
nægja, þótt hægt væri að tína
til fjölmörg í viðbót.
Vitnað í Fromm
Sem einskonar undirstrikun
á það sem nú hefur verið sagt
um áróður og sefjun langar mig
að vitna í bókina „Escape from
Freedom", sem félagsfræðing-
urinn Erich Fromm ritaði fyrir
fáum árum. Þar segir:
„f nútíma verzlunar- og við-
skiptalífi höfðar auglýsinga-
áróðurinn meira eða minna til
tilfinninga, en ekki skynsemi.
Þessi tækni er af sama toga og
dásefjun, þar sem reynt er að
ná valdi yfir einstaklingnum
með skírskotun til tilfinninga
hans. Áhrifin segja til sín, þeg-
ar skynsemi hans og sjálfstæð
hugsun þokar fyrir ofurmætti
og þrýstingi áróðursins. Aug-
lýsingamáti af þessu tagi beitir
ýmsum brögðum til að ná
markmiði sínu, m. a. síendur-
teknum slagorðum, notkun á
frægum persónum sem almenn-
ingur dýrkar á hverjum tíma,
hagnýtingu á kvenlegum kyn-
þokka. Með fjölmiðlana sem
hjálpartæki hefur árangurinn
verið ótrúlegur. Á lævísan hátt
er ýtt undir ýmiskonar draum-
óra neytandans; hann er full-
vissaður um að hamingjan sé
á næsta leiti og öll vandamál
úr sögunni, kaupi hann á-
kveðna vörutegund; en þetta
getur einnig átt við ferðalög,
tryggingar, happdrætti og
margt fleira. Allt auglýsinga-
skrum af þessu tagi segir lítið
sem ekkert um raunverulegt
notagildi og gæði, þaðan af síð-
ur verðleika. Tilgangurinn er
að sljóvga heilbrigða dóm-
greind neytandans og sjálf-
stæða gagnrýni á svipaðan hátt
og gerist í sefjun eða við lang-
varandi eiturlyfjanotkun."
Á öðrum stað í sömu bók ritar
Fromm ennfremur: „Stjórn-
málaáróður er í eðli sínu hlið-
stæður skrumauglýsingum
varðandi áhrifin á einstakling-
inn. í báðum tilvikum er leitazt
við á markvissan hátt að lokka
hann til fylgis með látlausri
mötun sömu atriða, sem sjaldn-
ast eiga sér stoð í raunveru-
leikanum. Það má teljast til
undantekninga, ef pólitískur
áróður er settur fram á þann
hátt, að hann ýti undir sjálf-
stæða gagnrýni kjósandans og
skoðanamyndun byggða á hans
eigin dómgreind og mati. And-
spænis risaveldi stjórnmála-
flokkanna og hinu öfluga áróð-
urskerfi getur hinn einstaki
kjósandi vart komizt hjá því
að finna til smæðar sinnar og
vanmáttar. Tilraunir hans til
að komast að sannleikanum
renna út í sandinn, og með
uppgjöf sinni lætur hann í
raun og veru aðra um að taka
ákvarðanirnar.
Eitt af tæknibrögðum áróð-
ursins, hvort heldur er á sviði
stjórnmála eða viðskipta, er að
undirstrika aldrei ljóslega veik-
leika einstaklingsins. Þvert á
móti er reynt á ísmeygilegan
hátt að dylja áróðurinn með
fagurgala og smjaðri fyrir per-
sónufrelsi einstaklingsins og
yfirlýsingum um að það sé á
valdi hans eins að velja og
hafna að eigin ósk. Þetta á að
draga úr tortryggni og andúð
og gabba hann til að trúa því,
að ákvarðanir taki hann sjálf-
ur á eigin spýtur.“
Niðurstöður Fromms eru á þá
lund, að skefjalaus áróður nú-
tímasamfélags bæli niður hæfi-
leikann til sjálfstæðrar hugs-
unar og skoðanamyndunar.
Slíkt er hættulegra lýðræðinu
en opinskáar umræður og
gagnrýni. Hann telur einnig, að
hin ópersónulegu utanaðkom-
andi öfl, sem fara sívaxandi um
heim allan, nái æ meiri tökum
á manneskjunni. Þau vekja
með henni kennd tilgangsleys-
is og tómleika ásamt óttanum
við einmanaleikann, sem stafar
af minnkandi félagstengslum
manna almennt. Flestir vilja
flýja einmanaleikann, kunna
ekki að notfæra sér frelsið; því
láta margir sefjast og berast
með straumnum, verða fórnar-
lömb allskyns áróðurs, sem
fleytir þeim æ lengra á haf
hillinga og skynvillu.
Þessar niðurstöður ber ekki
að taka þannig, að þær séu ein-
hlítar eða fullnægjandi. Af
framanskráðu ætti að vera
ljóst, að viðfangsefnið sem hér
hefur verið fjallað um er of
margþætt og viðamikið til þess
að því verði gerð tæmandi skil
í fáum orðum. Ætlunin var
öðru fremur að vekja máls á
efni, sem varðar okkur ekki sið-
ur en aðrar þjóðir, þótt allt sé
vitaskuld smærra í sniðum.
Hinir máttugu fjölmiðlar nú-
tímans þrengja áhrifum sínum
í vaxandi mæli inn á vitundar-
svið fólks almennt og móta við-
horf til hinna ólíkustu hluta.
Hvernig sú mótun tekst, fer að
miklu eftir þeim boðskap, sem
fluttur er hverju sinni. Ekki fer
milli mála, að nú á tímum er
sjónvarpið máttugast og á-
hrifamest allra fjölmiðla, enda
af mörgum talið stærsta und-
ur á því sviði síðan Gutenberg
fann upp prentvélina fyrir
nokkur hundruð árum. Sá hóp-
ur, sem sennilega verður fyrir
mestum og varanlegustum
áhrifum, eru börn á ýmsum
aldri, og vissulega er það nægi-
legt tilefni íhugunar.
Margrét Margeirsdóttir.