Samvinnan - 01.12.1973, Síða 49

ku hafa sýnt sig í útlandinu, að þetta
geti stóraukið afköstin, hagvöxtinn og á-
góðann. Byggja sumarbústaði, koma á
fót aðstöðu til félags- og tómstunda-
starfa, bregða sér út meðal starfsmanna
og ræða við þá um rekstur fyrirtækisins
o. s. frv. Það er alveg ótrúlegt hvað slíkt
er fljótt að borga sig, segja þeir. Jú, það
er ugglaust rétt að einhverju marki, en
vei samvinnuhreyfingunni ef hún geng-
ur til slikra hluta með áðurnefndu hugar-
fari. Hver gæti árangurinn orðið ef rétt
hugarfar fylgdi máli og gerðum?
Fræðslu- og félagsmál íslenskrar sam-
vinnuhreyfingar eru í dag í algjöru lág-
marki, svo ekki sé meira sagt. Er það ekki
furðuleg staðreynd að félagsskapur sem
telur tugi þúsunda félagsmanna skuli
ekki hafa einn einasta erindreka eða fé-
lagsmálafulltrúa í sinni þjónustu? Það
virðist þurfa að liggja fyrir, að slíkt kunni
að auka hagvöxtinn, til að það sé talið
fært.
Fjármagn og steinsteypa
Hvernig hefur samvinnuhreyfingin
staðið sig frammi fyrir vandamálinu, sem
áður var um getið, þ. e. landsbyggðin
sem „þriðji heimurinn“? Því verður ekki
á móti mælt, að þar hafa samvinnufélög-
in úti um land unnið mikið verk. í fjöl-
mörgum byggðarlögum má segja, að
kaupfélögin hafi beint og óbeint bjargað
þeim frá auðn. Þau hafa verið þröskuld-
ur í vegi fjármagns- og fólksstreymis til
Suðvesturlands. Út frá því mætti ætla að
sameinuð væru þau sterkt afl í þróun
þessara mála. En það undarlega er, að
sú virðist ekki raunin hjá ýmsum for-
ráðamönnum Sambandsins, og það jafn-
vel svo að þeir virðast álíta kaupfélögin
til þess komin að verða Sambandinu til
framdráttar, en ekki öfugt. Veitti slíkum
mönnum vissulega ekki af að lesa sam-
vinnusögu Jóns í Ystafelli. Stöðugt er
verið að breyta því fjármagni, sem kaup-
félögin skapa, í steinsteypu í Reykjavík.
Þar fást hæstu fáanlegir vextir fyrir
steynsteypu, segja þeir.
íslenskir bændur hafa margir fyrir sið
að ganga út á hlað að morgni og gá til
veðurs, og eftir þeim blikum sem eru á
lofti haga þeir gjarnan störfum dagsins.
Hið sama þyrftu einkum forráðamenn
samvinnumanna að gera stöku sinnum,
og gera sér grein fyrir að það er fleira en
blikur verðhækkana og eftirspurnar sem
á lofti eru. Þar má sjá fyrirbæri eins og
breytt lífsgæðamat, vantrú á stjórnmála-
mönnum, leit að markmiðum og tilgangi
o. s. frv.
Það gengur ekki lengi að leggja fyrir
róða helgustu hugsjónir samvinnu-
manna undir þeim blekkingaráróðri, að
það sé til að bjarga og verja hreyfinguna.
Samvinnuhreyfingin þarf engu að kvíða
um, að hún standist ekki í samkeppninni,
ef hún er trú upphafi sínu og tilgangi,
og ef svo er, er það ekkert mannlegt sem
á að vera henni óviðkomandi. Samvinnu-
hreyfingin var og er til þess að láta gott
af sér leiða, og að því ber henni að fara
sínar leiðir, en ekki lúta hjálparvana
óheillaþróun þjóðfélagsmyndunar. 4
Hrafn Gunnlaugsson:
nOKKRAR
HUGDCTTUR
UIR IflHRITH)
11
Ætlaðu ekki einu atriði of marga at-
burði. Atburðirnir fæðast í núinu eða
koma utan að. Fréttir af atburðum utan
sviðsins eru oft miklu áhrifameiri en þeir
sem fæðast fyrir augum okkar. Véfréttin
blæs eldi í imyndunarafl áhorfandans.
Atburðir frá öðrum tíma sem búa yfir
samsvörun í núinu gefa ástandi núsins
nýtt inntak: horfðu á gömlu konuna sem
rifjar upp ástarævintýri frá sokkabands-
árunum og ungu stúlkuna sem situr hug-
fangin við hlið hennar og hlustar. í lát-
bragði gömlu konunnar býr undiralda
liðins tíma, hún lemur hlæjandi á lær
sér og augun ljóma, eins og hún væri
aftur ung og ástfangin. Leitaðu að hlið-
stæðu í núinu við sögur leikveranna.
12
Það sem við segjumst ætla að gera, og
það sem við gerum, er tvennt ólíkt. Tefldu
þessum andstæðum saman og láttu
spennuna vaxa út úr þversögninni; manni
nokkrum hefur verið misboðið og hann
móðgaður, — maðurinn segir: Nú er nóg
komið, ég fer, ég fer (hann fer ekki en
snýst í kringum sjálfan sig) — mælirinn
er fullur, ég get ekki látið bjóða mér
þetta, ég fer . . . (hann veit ekki hvað
hann á af sér að gera og sezt loks yfir-
bugaður í djúpan stól) ég þoli þetta ekki
. . . ég, ég fer . . . ég get ekki setið undir
þessu! — Orð og framkvæmd vinna hvort
gegn öðru og skapa spennu. Dæmi sem
þetta getur i senn verið tragiskt, kómískt
eða tragíkómískt — allt eftir samheng-
inu.
13
Tefldu saman tvenns konar ástandi í
sama núinu og búðu til togstreitu á milli
andstæðnanna. Lítum á Macbeth; kon-
ungurinn hefur verið myrtur á laun i
svefni og áhorfandinn bíður þess að
dauði hans fréttist. Dæmið er augljóst.
Shakespeare notar sprengikraft ástands-
ins og teflir skripalátum gegn óhugnað-
inum: þegar bankað er á hlið hallarinn-
ar og riddararnir koma til að vekja kon-
unginn, lætur snillingurinn drukkinn
trúð vakna — trúðurinn ætlar aldrei að
koma sér til dyra og segir drephlægilegar
fylliríssögur, sem kreista hlátur úr áhorf-
andanum þó honum sé allt annað í huga.
Síðan teygir Shakespeare þennan fífla-
skap þar til ástandið er orðið svo eitrað
að áhorfandinn nær naumast andanum.
Nú er rétti tíminn til að losa hnútinn;
ekki með því að slaka á, heldur með því
að höggva á hann: atburðirnir sem á-
horfandinn beið eftir gerast allir í einu
og leiftursnöggt. Atburðurinn sjálfur er
ekki dínamískur, heldur aðdragandinn.
14
Leikveran kemur höfundi sínum ein-
lægt á óvart, eins og það mannfólk sem
við þekkjum úr lífinu sjálfu. Ef þú vilt,
geturðu gert einhvern eðlisþátt hennar
afgerandi, t. d. nízku, uppskafningshátt,
þukl, græðgi o. s. frv. — en gleymdu þá
ekki, að þú ert ekki lengur með leikveru
í deiglunni, heldur hugtak og að hug-
takið vinnur vélrænt eftir inntaki sínu.
15
Leikveran segir ekki: Við höfum verið
gift í tuttugu ár, — eða: Hann er pabbi
minn! Viðmót þeirra til hvorrar annarrar
sýnir að þær hafa verið giftar í tuttugu
ár o. s. frv. Leikveran ber með sér sögu
sína. Útskýrðu aldrei ástandið með orð-
um, því öðlist leikverur þínar líf, eru
allar útskýringar óþarfar.
16
Varastu 1. persónufornöfn í eintölum.
Sá sem hugsar eða talar við sjálfan sig,
raðar saman ákveðnum myndum og
spurningum án ávarpsliðar. Komi 1. per-
sónufornafn fyrir í eintali er hætt við
að það hljómi spaugilega og hafi hjá-
kátleg áhrif. Berðu saman eintöl Hamlets
og trúðsins Falstaffs — eintöl þeirra
beggja eru byggð upp samkvæmt þess-
ari reglu.
11
í skopleiknum Tartuffe eftir Moliére
fréttum við af ástarsambandi tveggja
unglinga i samtölum leikveranna. Frá
upphafi er áhorfandinn sannfærður um
að ástarsamband þeirra sé eins gott og
frekast verði á kosið og þar beri engan
skugga á. Hvað eftir annað undirstrikar
Moliére þetta í textanum. Til hvers? Jú,
loks þegar parið unga hittist á sviðinu
og áhorfandinn gerir fastlega ráð fyrir
að elskendurnir fallist i faðma, þá verð-
ur smáatvik til þess að koma af stað
þrætu þeirra i milli, sem verður síðan að
heiftarlegu rifrildi. Áhorfandinn situr
felmtri sleginn í salnum án þess að vita
hvaðan á sig stendur veðrið. — Rás at-
burðanna á alltaf að koma á óvart; sé
þráðurinn sléttur og felldur missir verkið
allan lífrænan kraft og dínamík. Leitaðu
að samsvörun í þínum eigin verkum, og
láttu þá hlið koma upp er sízt mætti bú-
ast við. Hin auðvelda lausn og sú er
fljótt á litið virðist eðlileg er ekki leik-
hús, leikhúsið er óútreiknanlegt eins og
lífið sjálft: í gær elskaði ég hana, í dag
fer hún í taugarnar á mér, á morgun rek
49