Samvinnan - 01.12.1973, Síða 59

Jonathan Shear:
Uppspretta
hugsunar
í YÍtundinni
DESCARTES, KANT (t.h)
Öll hugsum við. Daglega skýtur þús-
undum hugsana upp í hugann, flestum
þeirra okkur alveg að óvörum. Að sjálf-
sögðu erum við í góðum kunningsskap
við hugsanir okkar og finnst að jafnaði
sem við vitum harla vel hvað við hugs-
um. En þekking á hugsunum okkar getur
verið með mörgu móti. Ekki er einungis
unnt að gera sér grein fyrir hugsununum
með merkingarlegum samanburði, held-
ur einnig með hliðsjón af sameiginlegu
upphafi þeirra. Komi mér hugsun, hvern-
ig verður hún þá til með mér? Hvers
virði er hugsunin lífi mínu? Hvað er ég,
að ég geti framkallað eða móttekið þess
konar hugsun? Þvílíkra spurninga hafa
leitendur vizkunnar spurt um aldir. Við-
fangsefnið fólst í því að brjótast gegnum
ytra gervi hugsananna og komast að
veruleikanum, sem lá þeim að baki.
Lítum þetta nú stuttlega í sögulegu
samhéngi.
Grikkir
í vestrænni menningararfleifð er
venjulega litið á Sókrates sem hinn
dæmigerða heimspeking, ástmög vizk-
unnar og leitanda. í Varnarræðunni seg-
ir Platon frá því, að meðan Sókrates var
enn ungur maður hafi véfréttin í Delfí
lýst því yfir, að enginn væri vitrari en
Sókrates. Þetta ruglaði Sókrates í riminu,
og hann tók að prófa hvern þann, sem
virtist geta gert ærlegt tilkall til að vera
álitinn vitur — embættismenn, hugsuði,
skáld og handverksmenn. Hann komst að
þeirri niðurstöðu, að menn þessir, jafn-
vel trúuð skáld innblásin af guðdómin-
um, væru allir í raun og veru vizku-
snauðir, þar eð þeir hugðu sig hafa vís-
dóm, sem þeim var ekki tiltækur.
Hver var sú vizka, sem þessa lærðu
íbúa hinnar sögufrægu Aþenu skorti?
Platon kennir, að vitur sé sá, sem meðal
annars geti gert grein fyrir hugsun
sinni. Sú greinargerð felst ekki aðeins í
því að geta útskýrt merkingu hugsunar,
heldur einnig að þekkja innsta kjarna
hennar. Vitneskja um kjarna hugsunar
krefst kunnugleika á henni í stigvaxandi
óhlutlægum myndum, unz hún að lok-
um stendur í ljósi uppruna síns. Þekk-
ing á uppruna hugsunar er í augum
Platons það sama og að þekkja hið góða,
uppsprettu allrar tilvistar.i Ætti maður
að geta talizt sannvitur, varð hann að
sjá sérhverja hugsun sína í ljósi hins
algjöra. Platon líkti þeim, sem var ó-
kunnugt um hið algjöra, við blindingja.
Platon gat dirfzt að bregða lærðum
mönnum á Grikklandi gullaldar um
blindu, þar sem hann þóttist ráða yfir
aðferð til að öðlast beina innsýn í hið
algjöra. í Lýðveldinu, frægustu bók
sinni, dregur hann upp leiðina til þess-
arar þekkingar.3 Hann segir, að rétt eins
og sólin sé uppspretta sjáanlegs ljóss og
sjónskynjunar, fyrirfinnist einnig upp-
spretta andlegrar orku og vitundar, sem
er hið góða. Hið góða er altækt upphaf
andlegs ljóss, en í því greinir andlega
augað hugmyndir sínar. Til að öðlast
milliliðalausa reynslu af því var nauð-
synlegt að þjálfa fyrst líkama sinn og
síðan huga í meira en áratug, þar til
vakandi tilfinning samræmis hafði verið
rækilega grundvölluð. Þá gat maður tekið
að iðka rökleiðslu3 með þvi að leyfa
huganum að draga sig til baka úr venju-
legum brennidepli og fylgja hugmynd-
unum eftir til frumhugmyndanna, sem
þær byggðust á, unz altæk uppsprettan
birtist að lokum í beinni óskýranlegri
uppljómun.4
Iðkun þessa kvað Platon vera „rauða
þráðinn“ eða „mæniásinn" í heimspek-
inni. Við framkvæmd hennar hverfur at-
hyglin frá öllum tilfinningum og síðan
frá öllum hugmyndum tilfinningalegs
eðlis, þar til hún að lokum kemst á þau
svið hugans eða sálarinnar, sem eru ó-
breytileg, eilíf og skyldust hinu algjör-
lega góða.s
Eitthvað nálægt þessu fór skilningur
ýmissa heimspeki- og trúarskoðana á
Platoni í meira en sex aldir eftir dauða
hans. En rökleiðslutækni hans, hver sem
hún hefur verið, týndist í aldanna
flaumi. í afturelding nýrra tíma mátti
heimspekin byrja á nýjaleik.
Descartes
Nútímaheimspeki hefst með Descartes,
sem um það bil tvö þúsund árum eftir
daga Platons tók á ný að skerpa sjónir
í leit að einhverri altækri þekkingu.
Hann gerði sér grein fyrir, að þekking,
sem tekur mið af tilfinningum, er oft á
tíðum meingölluð og gefur alltaf ein-
hvern höggstað á sér. Hann leitaði því
einhvers algjörlega stöðugs i huganum,
leitaði að Arkimedesarpunkti fyrir hugs-
anaganginn. Descartes einsetti sér, að
svo miklu leyti sem í hans valdi stæði,
að gefa tilfinningum sínum og við-
kvæmum hugsunum engan gaum, þar til
hann hefði fundið eitthvað, sem hann
þyrfti ekki að vera í neinum vafa um.
Hann komst að sínu fræga cogito, þar
sem hann sló því föstu, að ekki væri
unnt að draga eðli hans sem vitundar-
veru í efa. Vitund hans og tilvera væri
óaðskiljanleg: svo lengi sem hann hafði
rænu, var hann.° Descartes komst að
þeirri niðurstöðu, að sjálf hans eða hug-
ur væri hugsandi vera, stöðugt upptekin
af hugsunum, rökfærslu, vilja, skynjun
eða annarri starfsemi.
Þrátt fyrir að Descartes gerði sér ljóst,
að hugurinn gæti orðið óháður sérhverri
stefnubundinni hugsun, virtist hann
ekki gera ráð fyrir þeim möguleika, að
hugurinn gæti verið óháður öllum hugs-
unum í einu. Descartes gefur okkur eng-
ar bendingar í þá átt. Hvergi eru leiddar
að því líkur, hvað hugurinn að baki allra
þessara hugsana geti verið. Hver er
innsti kjarni hugans, handan allrar
starfsemi? Hvergi bólar á svari. Rökkur
hvílir enn yfir upptökum hugsananna.
Spurningunni i miðpunkti heimspekinn-
ar er enn ósvarað.
Brezkir raunsæismenn
Við snúum okkur að skoðunum brezku
raunsæisstefnunnar og finnum fyrir John
Locke, yngri samtíðarmann Descartes,
sem fellst á, að tilvera sjálfsins sé óve-
fengjanleg. Locke leiddi rök að því, að
sjálfið væri einskonar samfella vitund-
ar, sem yrði mönnum ljós í reynslu og
minningum. En hann getur sér ekki til
um það, hvað vitundin í sjálfri sér kunni
að vera, né heldur á hverju hún hvíli,
utan að hún virðist óháð efnislíkömum
og ekki áþreifanleg.
Efahyggja Humes er endanlegri. Hann
spyr, hvar það sé þetta sjálf, sem þeim
Descartes og Locke virtist liggja svo í
augum uppi.
Hvernig sem Hume rýndi inn á við gat
hann aldrei fundið annað en ákveðin
hughrif. Hvergi bar á neinu allsherjar
yfirgnæfandi sjálfi; í reynslu sinni kom
hann ekki auga á neitt stöðugt upphaf.
Þar fyrirfundust einungis síbreytileg
hughrif. Hume gat ekki annað en dregið
þá ályktun, að utan þessa hughrifabúnts
levndist ekkert sjálf. Hvernig mátti það,
sem fyrir hughrifunum varð, birtast
sjálfu sér? Hugurinn hlaut að vera vefur
af hughrifum, samfélag samtvinnaðrar
reynslu, líkt og leiksýning án samastað-
ar, án nokkurs leikhúss.
Hume sjálfum fundust þessar skýr-
greiningar heldur ófullnægjandi. Hann
gaf upp alla von um ráðningu þeirrar
gátu, hvað sameinar skynj anirnir, hvað
gerir sjálf að sjálfi. Hann setti fram efa-
blandnar skýrgreiningar sínar og and-
bárur við innsæi, lét í ljós óánægju, sagð-
ist vona að aðrir yrðu til að leysa vand-
ann, og varpaði honum frá sér.
59