Andvari - 01.01.1943, Blaðsíða 70

66
Gisli Sveinsson
ANDVAnl
(árið 1814), og má um það deila, hvort lögmætt eða ólögmætt
hafi verið. En að sjálfsögðu gat konungur eig'i þessa vegna
öðlazt neinn frekari rétt yfir íslendingum en upphaflegir
samningar stóðu til. Og enginn dirfist nú lengur að halda því
fram, að vér höfum með þessu gengið einni eða annarri þjóð
á hönd, enda þótt konungseinveldi kæmi til um skeið, svo að
þegnar í hverju landi sem var urðu undir að gangast (með
„hyllingareiðum") og lúta „hoði og banni“ einvaldans og
þeirra ráðgjafa (ráðuneyta), er hann valdi sér og allajafna
voru nær einvörðungu úr heimalandi hans. — Á Norðurlönd-
um tóku þjóðirnar aftur við valdi sínu og sjálfsákvörðunar-
rétti nálægt iniðri síðustu öld (i Danmörku með grundvallar-
lögum 5. júní 1849, eins og kunnugt er), og hið sama heimt-
uðu íslendingar á þjóðfundum (1851, 1867 og 1869). Árang-
urinn varð og sá, að dönsk stjórnarvöld (að vísu með engum
rétti) settu íslandi „stöðulögin“ 2. jan. 1871, og konungur
(Kristján IX.) lét koma í gildi stjórnarslcrána 5. janúar 1874,
sem var spor í rétta átt, þótt ófullnægjandi væri að vorum
dómi fyrr og síðar.
Öll stjórnmálabarátta íslendinga frá þessum tíma og út
öldina — undir merlci Jóns Sigurðssonar, sem fram að þessu
hafði forustuna, en nú hné brátt í valinn, og síðar með at-
beina Benedikts Sveinssonar sýslumanns o. fl. —, svo og hart
nær tvo fyrstu tugi þessarar aldar, beindist að því viðfangs-
efni að ná aftur liinu fulla valdi þjóðarinnar úr réttindaút-
legðinni hjá Dönum: Að endurheimta stjórnmálasjálfstseð1
landsins og fá fullveldi þess viðurkennt. Áfanga þessarar
leiðar þekkja menn: Heimastjórnarbúsetan 1903—04, stofnun
Landvarnarflokksins urn líkt leyti, þróun skilnaðarstefnunn-
ar og Þingvallafuudurinn árið 1907. Stefnan fékk byr undir
háða vængi með hinni misheppnuðu tilraun til þess að útkljn
málið með „upplcastinu“ 1908, er þjóðin sýndi á hinn áþreifan-
legasta hátt, að hún lét sér ekkert kák nægja i þessuin efnum>
en krafðist fulls réttar. Síðan gat aldrei i alvöru orðið nm
annað að ræða. Og þegar heimsstyrjöldin 1914—18 breyth
viðhorfum i yfirráðamálum (þótt eigi væri nema í svip), rann