Fálkinn - 16.12.1933, Blaðsíða 38

36
F Á L K I N N
Myndin sýnir núverandi húsaskipun á Hólum. Frú v.: áhaldahús, skóli
íbúðarhús, kirkjan og peningshúsin.
Það mun tæplega verða um
deilt, að þegar minst er á Hóla
í Hjaltadal við Skagfirðing gæt-
ir meiri lotningar lijá honum,
en hjá Árnesingi sem talar um
Skálholt. Hjer skal ekki út í það
farið, að leita skýringar á þessu,
livort það stal'i af mismunandi
Ivndiseinkunn norðan lands og
sunnan, missterkri rækt við erfð-
irnar eða öðru. En þó má benda
á eitt, sem gerir aðstöðuna ó-
líka: Árnesingar eiga ekki að-
eins Skáihoit heldur líka Þing-
völl. Þeirra trygð er dreifð á tvo
sfaði.
En Norðlendingum eru Ilólar
að mörgu leyti þetta hvorttveggja
þó aldrei væii þar háð Alþingi.
Og óneitanlega hefir þeirra bisk-
upssétur orðið þeim meira, en
Sunnlendingum Skálholt. Það er
eftirtektarvert, að þó að hisk-
upsdæmi Suðurlands væri hæði
stærra og fjöhnennara, þá stend-
ur eigi minni ljómi af Hólastól
en Skálholts, en oft meiri. Og
það er einn Hólabiskupa, sem á
sinni tíð gerðisl einn mesti land-
varnamaður, sem Island hefir
átt fyrrum daga, hvort sem það
voru eiginhagsmunir og valda-
girnd og trúarsannfærnig, sem
j)ar rjeðu mestu, eða umönnun
fyrir íslenzku sjálfstæði.
Þegar hiskupsslóll hafði verið
i Skálholti fimtíu vetur komst
það í l'ramkvæmd fyrir sókn
Norðlendinga, að þeir fengu sjer-
stakan biskupsstól fvrir Norð-
lendingafjórðung. Það mun hafa
ráðið mestu um val staðarins að
Illugi klerkur Bjarnason gaf
föðurleyfð sína, sem liann sjálfur
l>jó á, til biskupsseturs, því ann-
ai's mundi staðurinn .eflaust hafa
hafa verið valinn í Eyjafjarðar-
sýslu, svo að hann lægi nær
miðju umdæmi. Fyrsti biskup
Norðlendinga varð svo Jón Ög-
numdsson, líklega hinn siða-
vandasti og strangtrúaðasti allra
íslenskra biskupa, sá er breytti
nöfnum vikudaganna á þann veg
sem enn er i gildi og nam burt
úr dagaheitunum nöfn Týs, Óð-
ins, Þórs og Freys. Hann er lýst-
ur sannheilagur maður 80 ár-
um eftir dauða sinn. Og að sögn
fró^ra manna hefii trúhneigð
áhnennings verið miklu sterk-
ari þar nyðra um hans daga
og næstu aldir á eftir, en í Skál-
holtsbiskupsdæmi. Og eftir að
undur og stórmerki fóru að ger-
ast við hein jæssa fyrsta biskups
á Hólum fór að sjálfsögðu trú
manna einnig vaxandi á staðn-
um, þangað sem svo margir
konni til að fá bót meina sinna.
Hólastaður varð helgur staður
með Jóni biskupi Ögmundssyni.
Lítum svo sem snöggvast aft-
ur til Hóla á Sturlungaöld. Bisk-
upinn er ekki heima liann er
flúinn frá staðnum, flakkar um
með betlarahóp í hælum sjer og
lifir enda sjálfur á bónbjörgum,
gerir kraftaverk, vígir brunna
og hjálpar þeim, sem eru enn
hágstaddari en hann. En aðra
löhdina er þessi förumaður ráð-
ríkui ribhaldi og svo mikið j)ráa-
blóð, að liann heldur jafnan á-
fram orustunni löngu eftir að
hann hefir tapað. En heima á
Ilólastól sitja fjandmenn hans
hinir veraldlegu sigurvegar-
ar. Hólastóll gefur með Guð-
mundi góða Arasvni öfgamynd
af þvi, hvernig harátta gat orð-
ið milli kirkjuvalds og konungs
á síðari öldum fyrir siðaskiftin.
Svo kemur tímabil útlendra
biskupa, sem eigi kunna að
skjóta skildi fyrir þjóðernistil-
finningu og truartilfinningu Norð
lendinga, menn sem liugsuðu
meira um tekjurnar en skyld-
urnar. Þar sitja ýmsir hiskupar.
sem ýmist mundu vera kallaðir
„okrarar. svindlarar eða fantar“
ef þeir lifðu nú. En það væri
beinlínis villaaidi, að fara til-
nefna dæmi úr þeim aldarhætti,
án j)ess að nefna annað um leið.
Alt miðast við sjónarhól þess
tíma, sem það fer fram á. Og
jæssvegna liafa sagnaritararnir
stundum orðið fyrir þeim óhöpp-
um, að hefja upp til skýjanna
einn og ata annan í for, að þeir
gleymdu því sjálfir, að líta á
viðburðina og gerðirnar af þeim
stað, sem gaf útsýnið óafbakað.
Jafnvel Jón Arason getur Iivorki
að j)ví er snerlir framferði hans
í fjármálúm nje almennri
hrevtni slaðist dóm af sjónar-
hóli tuttugustu aldarinnar. Sið-
ur en svo.
En þó eru Hólar frægir af
Jóni Arasvni. Eigi aðeins af bar-
áttu lians gegn danska veldinu
heldui og svo mörgu, sem sýnir
að hann er á undan sínum tíma.
Hann stofnar fyrstur prent-
smiðju á íslandi að Hólum,
Iöngu áður en Norðinenn, sem
þó voru miklu stærri, láta sjer
detta í lmg að koma sjer upp
j.essu nýja menningartæki, sem
eflaust hefir verið talið stærra
þá en útvarpið á vorum dögum.
A Hólum er prentuð fyrsta bók-
in á íslandi og margar siðar og
á þann hátt verður staðurinn um
langan aldur merkileg miðstöð
állrar lesmenningar, þeim sem
aðeins gátu lesið íslenska tungu.
Einmitt á Jieini öldum, sem liinir
fornu biskupsstólar áttu um sár-
ast að binda, eftir að dönsku
konungarnir, sem stutt höfðu að
siðaskiftunum hjer á landi liöfðu
rúið þá, var prentsmiðjan jiað,
sem hjelt uppi heiðri Hóla.
Staðurinn setti vitanlega stór-
lega ofan við siðaskiftin er hin
forna dýrð livarf. Hinn síðasti
kaþólski biskup var hálshöggv-
inn suður í Skálliolti, danskir
sendimenn og leiguþý þeirra
rændu kirkjuna dýrgripum og
fiuttu til Danmerkur, en lcon-
ungur kastaði eign sinni á jarð-
ir kirkjunnar og hins „mótþróa-
fulla“ hiskups, sem síðan er ís-
lensk þjóðhetja og þó fremur
norðlensk þjóðhetja.
Eftir fráfall Jóns Arasonar
sitja lúterskir biskupar á Iiólum
í 250 ár eða til ársins 1800 er
landið var gert eitt biskupsdæmi
og biskupinn settur i Reykjavík.
Frá þessu tímbili er það Guð-
hrandur biskup sem ber höfuð
og lierðar yfir alla, mikill maður
l.æði sem hiskup og höfðingi og
umbótafrömuður meiri en títt
var um lians samtíðarmenn. Það
er' hann sem fyrstur kemur
prentsmiðjurekstrinum á Hólum
hoif og hann er i rauninni
íyrsti bókaforleggjarinn lijer á
'andi. Það er hann sem ræðst í
aó kaupa liaffært skip og leggja
grundvöll að innlendri verslun,
[. á að sú tilraun yrði árangurs-
laus.
Oxi Hjaltason er sá nefndur
Kirkjun, skólahús, bter oy peningshús, fíaka til Hólabyrða.