Fálkinn - 19.12.1936, Blaðsíða 10

8
F Á L K 1 N N
UM VOR Á
VATNAJIÖKLI
Þættir af ísleiask-sæinska
leiðangrinum 1036.
Eftir JÓN EYÞÓRSSON
Jún Eyþórsson veöurfræðingur.
I. Hvað er Vatnajökull?
Vatnajökull heitir einu nafni há-
lendi mikið og stórskorið á Suðaust-
urlandi. Það er alt hulið samfeldri
hjarnbreiðu hið efra, en í brúnun-
um eru rismiklar gnípur og fjall-
bákn, sem greypa meginjökulinn i
umgerð. Fram um skörð og slakka
á milli fjallanna skriða ístungur —
skriðjöklar — niður eftir hlíðunum.
Sumar ná niður í fjallsrætur og
heim undir tún á hæjunum, sumar
ná fram á sljettlendið svo skammt
verður eftir til sævar.
Ár eftir ár hleour snjó á hájökul-
inn, vitanlega mest að vetrinum, en
um hásumarið geta einnig geisað þar
ægilegir hríðarbyljir, þótt litið verði
þeirra vart í næstu hygðalögum.
Nokkuð af þessum snjó þiðnar að
sumrinu, en mikið verður þó jafnan
eftir að haustinu af snjó frá síðasta
vetri. Sumarblíðan á Vatnajökli er
slopul. Hitinn minkar yfirleitt um
0,5—1.0 stig á hverjum 100 m., sem
liærra dregur frá sjávarmáli, svo þó
að hitinn sje 10 stig í bygðum, sunn-
an Vatnajökuls, verður hann varla
yfir frostmark á hájöklinum.
Þati lægi nú nærri að lialda, að
allar þessar fyrningar af vetrarsnjó
söfnuðust fyrir á jöklinum, svo hann
færi hækkandi ár frá ári. En svo
er ekki! Og það er af þvi að jökull-
inn er lifandi. Hann meltir þessar
snjófyrningar og losar sig við þær.
Sú melting fer fram á þann liátt, að
snjórinn hreytist fyrst i grófgert
hjarn, er síðar myndbreytist smám
saman í jökulis, djúpt undir yfir-
horði jökulsins. En jökulísinn sígur
og þrýstist úl til hliðanna, uns hann
skríður fram úr fjallaskörðunum og
niður hlíðarnar sem skriðjöklar, eins
og þegar hefir verið lvst.
Hájökullinn er jafn undir fæti og
sprungulaus. En skriðjöklarnir eru
yfirleitt úfnir með gínandi jökul-
gjám og hvössum íshryggjum. þeir
skríða áfram 50—200 cm. dag hvern
yfir sumarið en fara sjer hægra að
r
„Hver hefir sinn djöful að draga".
Á skiðum með „pulk“ i eftirdrayi.
vetrinum. A leið sinni sverfa þeir
klappirnar í salla eða rífa með sjer
bnullunga og stórbjörg úr fjallahlið-
unum og aka þessu öllu fram fyrir
sig. Þar setjast hjörgin og hnull-
ungarnir að og mynda jökulgarða eða
j< kulöldur en sallann og mölina taka
jökulárnar og færa til sjávar.
Þannig starfa jöklarnir ár og síð, að
því að meitla og móta svip landsins.
Þeir rifa niður og smálækka fjöllin
en fylla upp sjóinn og færa strönd-
ina út á við.
En Vatnajökull hefir fleiri öfl í
þjónustu sinni. Frá eldhjarta lands-
ins liggja æðar um Vatnajökul. Og
þegar þær spýta rauðu, rofnar ís-
þekjan eða bráðnar, og glóheitir
öskumekkir ])eytast marga kílómetra
í loft upp. Ein eldæðin er í Öræfa-
jökli, hinum þungbrýnda fjalljötni,
sem teygir hausinn fram undir sjó.
Á kolli hans mótar fyrir heljarmikl-
um eldgíg undir hjarninu. Á börm-
um gígsins standa gnípur upp úr
og er mest þeirra Hvannadalslinúkur
(2119 m.), hæsta fjall landsins, svo
vitað sje.
öræfajökull gýs sjaldan, en því að-
súgsmeiri er hann, þegar hann bærir
á sjer. Síðast gaus hann 1727 og olli
þá miklu tjóni í Öræfasveitinni með
jökulhlaupum og öskufalli.
Annað gossvæði er alþekt í Vatna-
jökli. Það eru Grímsvötn í hájöklin-
um vestanverðum. Þar gýs varla
sjaldnar en 10. livert ár og jafnframt
koma stórkostleg jökulhlaup úr Skeið-
arárjökli. Síðast gaus þar vorið 1934,
eins og kunnugt er.
II. Rannsóknir á Vatnajökli.
Vatnajökull hefir til skams tíma
verið meðal minst könnuðu svæða
á jörðunni. — í jólablaði Fálkans í
hitti fyrra var ítarlega sagt frá helstu
ferðum yfir jökulinn og læt jeg
nægja að visa til þess.
Jeg sagði áður að Vatnajökull væri
lifandi. En það á ekki aðeins við
Vatnajökul heldur og jökla yfirleitt.
Líf jöklanna er i því fólgið, að þeir
nærast á snjó, að þeir melta snjó og
að þeir hreyfast. Þvi meiri snjó sem
þeir fá sjer til viðhalds, því meiri
verður hreyfingin, átök þeirra ineiri
til að mylja fjöllin og færa úr stað.
Sumir jöklar í heimskautalöndunum
fá lítinn vetrarsnjó, enda leysir litið
af þeim á sumrin. En hreyfing
þeirra og áhrif verða þá jafnframt
lítil. Þeir eru oft lítið annað' en
dauðar hjarnskánir.
Hvermg er þessu varið með Vatna-
jökul samanborið við aðra jpkla á
svipuðum hreiddastigum, sem rann-
sakaðir hafa verið árum saman?
Það var höfuðverkefni okkar, sem
réðumst í rannsóknarför á Vatna-
jökul síðastliðið sumar, að fá svar
við þessari spurningu. Við vildum
fá að vita, hve mikill snjór safnaðist
fyrir á Vatnajökul yfir veturinn og
hve mikið af lionum yrði eftir óleyst
að haustinu. Við vildum fá að vita,
hve mikið leysti af ís á skriðjöklun-
um yfir árið. þeim sem ná alveg nið-
ur á láglendið. Við vildum fá að vita,
hve hratt skriðjöklarnir mjökuðust
fram yfir sumarið, live mikinn aur og
grugg jökulárnar bera fram að jafn-
aði á sólarhring og loks um áhrif
veðurlagsins á snjóleysinguna.
Ef spurt væri, live mikið vatns-
inagn renni frá Vatnajökli yfir sum-
arið eða yfir árið, þá yrði því vand-
svarað, ef mæla skyldi vatnsmagnið
beinlínis i ánum. Svo margar eru
þær og illar viðureignar. En með því
að fá yfirlit yfir alla snjóleysingu
á jöklinum yfir árið, má reikna
vatnsmagnið út á mjög einfaldan
hátt, án þess að miklu skeiki.
Jeg býst við að rannsóknir okkar
í sumar og mælingar, sem síðan liafa
verið gerðar, reynist nægileg gögn
til þess að svara þessum íriirgu
spurningum í öllum aðalatriðum. Þar
ineð er sagt að leiðangrinum hafi
Práf. Hans Ahlmann.
tekist að leysa af hendi hlutverk
sitt. —
III. Undirbúningur. — Útbúnaður.
í fyrra haust varð það samkomu-
lag milli okkar Hans Ahlmann, próf.
í landafræði við. Stockholms Hög-
skola, að gera alvöru úr 10 ára gam-
alli ráðagerð okkar um rannsóknar-
för á Vatnajökul. Við leituðum fjár-
hagslegs stuðnings af opinberu fé
bæði hér og í Svíþjóð með þeim ár-
angri, að um þetta leyti i fyrra vetur
gátum við bundið ferðina fastmæl-
um og liafið undirbúning. Skyldi
Ahlmann sjá um ferðaútbúnað að
mestu leyti og rannsóknartæki. Jeg
skyldi hins vegar kosta fhitninga og
ferðir innan lands og matvæli að
sem mestu leyti.
Það var ráðgert að flytja vistar-
forða, geymslutjöld o. m. fl. upp á
hájökulinn og setja þar forðabúr
á hentugum stað. Til þessara flutn-
inga skyldi nota hesta og sleða. Frá
forðabúrinu ráðgerðum við svo að
fr.ra rannsóknarferðir í ýmsar áttir
um jökulinn með eins ljettan úthúnað
og liægt væri. Til slíkra ferða höfð-
um við einn fjögra metra langan
Nansen-sleða og fjóra dráttarhunda,
tvö ljett tjöld og fjóra skiðasleða
eða „pulka“, sem okkur var sjálfum
ætlað að draga. Þessir sleðar eru
gerðir eftir hreindýrasleðum Lappa
sem fyrirmynd. Þeir eru 200 cm
langir og 50 cm breiðir, heygðir upp
til heggja enda, með heilum hotni
og heilum meiðum. Við báða meiða
er festur segldúkur lil þess að breiða
yfir farangurinn og verja hann snjó
og vætu. Spanskreyrkjálkar eru festir
framan á sleðann og krækt i dráttar-
belti í mjaðmastað, en beltinu er
lialdið uppi með krossreim yfir axl-
irnar. Undir sleðann voru svo sett
skíði með nýsilfursþynnum undir.
Að nóttunni má taka kjálkana af
Ferðatjald, hálfgrafið í snjó.
Jökulalda og jökullón á Dreiðamerkursandi. lnnan i öldunni er jökulís,
en þunt lag af sandi og möl ofan á. Þar sem svarta skellan er, hefir
sandurinn skriðið niður og sjest í svartan og sandborinn ísvegg.