Fálkinn - 17.01.1962, Blaðsíða 34

Taktu í nefið • •.
Frh. af bls. 11
í kaupstað, keyptu oft mikið magn tó-
baks og seldu í sinni sveit. Þeir, sem
fyrstir komu, fengu gott verð fyrir sína
vöru, en alltaf fór verðið lækkandi eft-
ir því sem fleiri komu með það. Og
fékk þá margur tóbaksfylli ódýrt. Árið
1679 eru sett lög á alþingi: „um tóbaks-
höndlan hér á landi, hvað haldast skuli“.
Fyrst er talað um óhæfilega og skað-
sama tóbakssölu „með ótilheyrilegri ok-
ursaðferð, sem um mörg ár í þessu landi
svo tíðkazt hefur og ætíð meir og meir
í vöxt fer“ og er sagt, að af henni leiði
„þessa lands innbyggjara, svo búenda
sem þjónustufólks, eldra og yngra, for-
djarf og útörmun". Um þessar mundir
var tóbak almennt mjög dýrt. Var ein
alin af rullu og skrúftóbaki seld á 6, 8,
10, 16 og jafnvel 20 fiska. Þá var fræg-
astur tóbaksokrara, svokallaður Bauka-
Jón. Stöktóbak var haft til nefs og reykj-
ar. Þá kostaði pundið 12 fiska, ef greitt
var í fiski eða lýsi, en annars 13 fiska, ef
borgað var í öðrum varningi. Samkvæmt
þessum taxta, 1684, kostaði veturgam-
all sauður 20 fiska, svo að menn geta
séð, að tóbak var ekki gefið í þann tíð
á íslandi.
★
Einn hlutur var nauðsynlegur, ef
menn tóku í nefið. Það var ílát undir
neftóbak. Erlendis, þar sem neftóbaks-
neyzla heyrir fortíðinni til, muna menn
einkum eftir neftóbakinu vegna dós-
anna. Flestar tóbaksdósir voru gerðar
miklum hagleik og var það keppikefli
smiða að gera fegurstar dósir. Dósirnar
eru bæði gerðar úr gulli og silfri. Enn
fremur eru þær til í fílabeini, góðviði,
beini o. fl. Oft hefur verið mannsmynd
á þeim, hattslögun og hauskúpulögun
og enn fremur hornslögun. Þessar dósir
eru ýmist búnar til þess að hafa á borði,
í vasa eða kventöskum. Margar eru tví-
botna eða tvíhólfa, aðrar eru þannig
útbúnar, að þegar þrýst er á fjöður,
kemur lítil mynd í ljós. Stundum eru
gangverk inn í þeim og einnig eru til
neftóbaksdósir, þar sem spiladósir eru
inn í. Sakir þess hve margar neftóbaks-
dósir eru haglega gerðar, sækjast safn-
arar mjög eftir þeim.
Fallegustu og skrautlegustu neftóbaks-
dósirnar komu frá Frakklandi á síðari
hluta 18. aldar og fyrri hluta 19. Napole-
on Bonaparty mat mikils fagrar nef-
tóbaksdósir og verzlunin með þær stóð
meö mikium blóma, meðan hann hélt
um stjórnartaumana. Og enn er til fjöldi
neftóbaksdósa, sem hafa verið í hans
eigu. Napoleon var mikill neftóbaksmað-
ur og nsftóbaksþörf hans fór ætíð vax-
andi e^tir því sem árin færðust yfir
hann. Frá Englandi komu einnig fagrar
dósir og frægustu dósasmiðir í Englandi
voru John Obrisset, sem uppi var á tím-
um Önnu drottningar, og James Sandy,
sem teiknaði Laurence-kirk-dósirnar.
★
Á íslandi er áreiðanlegt, að menn not-
uðu dósir undir neftóbak þegar á 17.
öld. Og enn eru til dósir Bauka-Jóns.
Baukar eða pontur voru þó algengastar.
Stefán Ólafsson minntist einnig á birki-
kúpur og birkibauka. Birkikúpurnar
geymdu menn í vettlingsþumlungum.
Hljóta þær því að hafa verið mjög litlar.
Sr. Stefán kveður:
Margir bauka brúka
í báðar nasir slúka
hnerralaunin lúka,
og lendabylgjur fjúka
inn við öskufúka,
aðrir löngum húka,
kol af kömpum strjúka
og káma nasadúka.
Menn þekktu einnig ílát, sem kallað
var kyllir. Á Þjóðminjasafninu eru
margir frægir baukar og pontur, sem
hafa verið í eigu ýmissa merkra manna.
Baukar voru gerðir úr ýmsu efni.
Tannbaukar þóttu alltaf meiri gersemar
en trébaukar, en mest þótti koma til
bauka úr lausnarsteinum. Ólafur Dav-
íðsson minnist á tvo bauka, mjög gamla,
úr lausnarsteinum. Þeir voru í eigu
Löwe’s veitingamanns í Kaupmanna-
höfn, er áður var fatasali á íslandi. Seg-
ir Ólafur þessa bauka vera metfé. Bauk-
ar og pontur voru líka smíðaðar úr
horni. Frægir eru baukar þeir, sem
kenndir eru Sæmundi Hólm og geymdir
eru á Þjóðminjasafninu. Kunnur að hag-
leikssmíði á baukum var líka Hannes
Guðmundsson bóndi að Eiðstöðum í
Blöndudal, faðir Guðmundar heitins
Hannessonar prófessors. Og enn í dag
smíða menn bauka, ýmsir listamenn
hafa og spreytt sig á að smíða bauka.
Þar á meðal er Ríkarður Jónsson. Og
enn hefja menn af öllum stéttum pont-
urnar á loft og fá sér duglega í nefið.
Sr. Stefán Ólafsson kvað:
Bauk hér brúka ríkir
bauk hafa sultargaukar
bauk sá eg biskup taka
bauk ‘hafa prestar að auki
bauk hefur bóndi í taki
bauk hefur kona í hraki
bauk hefur böðull og skækja
bauk hefur þræll í hnauki.
En þessi lýsing á ekki við í dag.
Enda þótt neftóbaksmönnum fari nú
óðum fækkandi, eru enn til miklir nef-
tóbaksménn og siðurinn er enn vinsæll,
einkum meðal eldri kynslóðarinnar. —-
Margar sögur eru og til um neftóbaks-
menn og ætlum við til gamans að segja
tvær þeirra.
Björn Eysteinsson hét bóndi í Vatns-
dal í Húnavatnssýslu á síðari hluta 19.
aldar. Hann var ýmist vel í álnum eða
örsnauður. Eitt sinn er hann var sem
fátækastur hokraði hann á koti fram á
Grímstunguheiði. Átti hann mörg börn
og eitt sumarið lifði fjölskyldan á grasa-
seyði einu saman í margar vikur. Ein-
hverju sinni bar svo við, að Björn varð
neftóbakslaus. Fer hann þá niður til
Grímstungu til Björns nafna síns, er
síðar bjó á Kornsá og biður hann að
selja sér í nefið fyrir eina krónu. Björn
í Grímstungu var þá oddviti hreppsins.
Hann segist ekkert neftóbak eiga, enda
sé hann hættur að taka í nefið. En hann
tekur krónuna upp í ógoldið sveitarút-
svar. Fer Björn Eysteinsson heim við
svo búið. Um haustið hittast þeir nafn-
arnir í réttunum. Er Björn Eysteinsson
þá vel fjáður og á gnótt neftóbaks. Hann
mælir þá til nafna sins: „Viltu í nefið
nafni?“ Og er hinn gerir sig líklegan til
að þiggja, kippir Björn að sér dósunum
Framhald á bls. 36.