Vikan - 24.06.1965, Blaðsíða 30

iárnbraut frá Reykjavík austur yfir
fjall. í þeirra hópi er Valtýr Guð-
mundsson, sem gefur tímariti sínu
nafnið Eimreiðin. En draumarnir um
járnbrautir á Islandi áttu ekki eft-
ir að rætast. — Allmargir Islending-
ar höfðu talað í síma um síðustu
aldamót. Um 1890 var lagður sími
milli Reykjavíkur og Hafnarfjarðar
og annar milli ísafjarðar og Hnífs-
dals. En símakerfi um landið vantar
alveg.
Æðstur valdamaður á íslandi
um aldamótin er landshöfðing-
inn. Það embætti hafði verið
stofnað 1873, þegar stiftam.t-
mannsembættið var lagt niður.
Landshöfðingi um aldamótin er
Magnús Stephensen, aristókrat
og sérkennilegur persónuleiki,
oft kaldur og fálátur við stór-
bokka, en Ijúfur og hýr við al-
þýðuna. — Um eiginlega stjórn-
málaflokka er varla að ræða. Að
vísu höfðu á árunum fyrir alda-
mótin myndazt eins konar stjórn-
málasamtök kringum þá dr.
Valtý Guðmundsson og Bene-
dikt Sveinsson, en þau eru harla
laus í reipunum. Stjórnmálabar-
áttan ( landinu snýst að mestu
leyti um sambandið við Dani,
flest önnur mál hverfa í skugga
sjálfstæðisbaráttunnar.
Skólaskylda er ekki enn á íslandi.
Þó er þjóðin læs og skrifandi og er
það mest að þakka heimilunum, svo
og kirkjunni, sem heimtar, að börn-
in læri kver undir fermingu. Barna-
skólar eru komnir í flestum kaup-
stöðum og meiriháttar þorpum, en
starfsemi sumra þeirra er í molum.
Elztur þessara skóla er barnaskól-
inn á Eyrarbakka, sem er stofnaður
1852. Sums staðar í sveitum er
stopul farkennsla, sums staðar eng-
in kennsla. Embættismenn og efn-
aðir bændur ráða stundum til sín
heimiliskennara. Gerðar hafa ver-
ið tilraunir til að stofna lýðháskóla
í anda Grundtvigs og Kolds fyrir
norðan, og bar hér mest á skól-
um Guðmundar Hjaltasonar, hins
mikla hugsjónamanns, sem var
persónulegur vinur Björnson og
Ibsens. En féleysið var hér „Þránd-
ur í Götu". Að Möðruvöllum í Hörg-
árdal starfar gagnfræðaskóli og
annar í Flensborg í Hafnarfirði, og
starfrækir sá skóli stundum ksnnara-
námskeið. Eiginlegur kennaraskóli
er ekki til í landinu. í Reykjavík
og Ytri-Ey í Húnavatnssýslu eru
starfandi kvennaskólar. Á Stóra-
Hrauni við Eyrarbakka er starfandi
heyrnar og málleysingjaskóli séra
Olafs Helgasonar, en fyrsti skól-
inn af því tagi hér á landi var
stofnaður af séra Páli Pálssyni á
Þingmúla í Skriðdal 1865. Búnaðar-
skólar eru á Hvanneyri, í Ólafsdal
og á Hólum. Langmikilvægasti fram-
haldsskólinn í landinu er Latínu-
skólinn í Reykjavík. Enn setja skóla-
piltar talsverðan svip á bæjarlífið
í Reykjavík, en þó ekki í eins rík-
um mæli og aldarfjórðungi fyrr.
Háskóli er enginn í landinu, en
prestaskóli og læknaskóli eru í
Reykjavík. íslenzkir lögfræðingar
sækja enn menntun sína til Kaup-
mannahafnar.
Glanstími þjóðskáldanna.
Sterkustu félagasamtökin í land-
inu er góðtemplarastúkurnar, sem
hafa blómgazt mjög á árunum fyr-
ir aldamótin. Stúkur eru í flestum
meiri háttar þorpum. Þær halda
uppi talsverðu félagsmálastarfi, og
í stúkunum þjálfast margir í al-
mennri þátttöku í opinberum mál-
um.
Nokkur blöð eru í landinu, en
engin þeirra eru dagblöð. Tilraun
Einars skálds Benediktssonar fáum
árum áður til að koma á fót dag-
blaði í Reykjavík fór út um þúfur.
En Islendingar eiga elzta tímarit
Norðurlanda, Skírni, sem fór að
koma út 1827. Skáldin eru í há-
vegum höfð, og þau ná betur til
þjóðarinnar en þau gera yfirleitt
nú á dögum. Fólk i öllum stéttum
lærir jafnharðan utanbókar ný
kvæði eftir Matthías, Steingrím, Þor-
stein og Hannes Hafstein. Benedikt
Gröndal er énn á lífi, en er orðinn
aldraður maður. Af rithöfundum í
óbundnu máli er sennilega Einar
Hjörleifsson áhrifamestur, og áttu
þó áhrif hans eftir að verða meiri
á fyrstu áratugum hinnar nýju ald-
ar.
Harka í stjórnmálum.
Hinn 1. fébrúar 1904 gengur
í gildi ný stjórnarskrá. Lands-
höfðingjáembættið er lagt niður,
en innlendur ráðherra, Hannes
Hafstein, tekur við völdum. Með
þessari skipan er þingræði leitt
í lög á íslandi, því að ráðherr-
ann verður að hafa stuðning
meirihluta' þings. Hannes Haf-
stein er hið mesta glæsimenni,
hann nýtur almennrar hylli sem
skáld og í þjóðmálunum hefur
hann um sig sterkan og harð-
s.núinn flokk, Heimastjórnar-
flokkinn. En hann á einnig
marga harða andstæðinga, sem
flestir skipa sér í Sjálfstæðis-
flokkinn undir forustu Björns
Jónssonar og Skúla Thoroddsens.
Nú fer einnig að bera á ungum
og skeleggum baráttumönnum í
sjálfstæðismálum þjóðarinnar,
sem áttu eftir að koma mjög við
sögu í stjórnmálum íslands, þeim
Bjarna frá Vogi, Benedikt Sveins-
syni yngra, Sigurði Eggerz og
Gísla Sveinssyni.
Stjórnmálabaráttan er ákaflega
hörð í ráðherratíð Hannesar Haf-
stein. Afar harðar deilur verða um
símamálið, sem Hannes hafði for-
göngu um. Andstæðingar hans
héldu því fram, að loftskeytin væru
framtíðin og voru því andvígir
lagningu símalína um landið. Riðu
bændur hundruðum saman til
Reykjavíkur til að mótmæla sum-
arið 1905. Hannes hafði þó sitt
fram, og var tekið að leggja síma-
línur um landið 1906 og sæsími
lagður upp til Seyðisfjarðar.
Frjálst fullvalda ríki.
Árið 1907 kom Friðrik konungur
áttundi í heimsókn til íslands með
fríðu föruneyti og skipaði hann þá
sambandslaganefnd til að semja
frumvarp um stöðu íslands í ríkinu.
Nefndin tók til starfa í Kaupmanna-
höfn snemma árs 1908. Allir nefnd-
armenn, nema Skúli Thoroddsen,
urðu sammála um frumvarpið. (upp-
kastið). Nú hófst harðasta kosninga-
barátta, sem nokkru sinni hefur ver-
ið háð á ísalndi. Svo fór, að and-
stæðingar uppkastsins unnu mik-
inn sigur, og var uppkastið með
því úr sögunni. Hannes Hafstein
sagði af sér ráðherraembætti
snemma árs 1909, en Björn Jóns-
son varð ráðherra. Harðar stjórn-
máladeilur urðu einnig i tið Björns,
einkum í sambandi við bankamálið,
er Tryggva Gunnarssyni, banka-
stjóra Landsbankans var vikið úr
embætti. Fór svo, að flokkur Björns,
Sjálfstæðisflokkurinn, riðlaðist, og
Kristján Jónsson varð ráðherra
1911. Var mikil ringulreið á flokks-
skipun hér á landi hin nætsu ár.
Hannes Hafstein varð ráðherra aft-
ur 1912—1914, en þá tók við Sig-
urður Eggerz (1914—1915) og síð-
an Einar Arnórsson (1915—1917).
Einar var síðastur manna einn ráð-
herra á íslandi. Heimstyrjöldin
skapaði margvisleg vandamál, svo
að stjórnarstörfin voru orðin ein-
um manni ofviða. Hin fyrsta ríkis-
stjórn á íslandi var mynduð í árs-
byrjun 1917, og voru ráðherrarn-
ir þrír. Fyrsti forsætisráðherra Is-
lands var Jón Magnússon. í tíð
þessarar stjórnar gengu sambands-
lögin í gildi 1. desember 1918, en
þá varð ísland frjálst og fullvalda
ríki í konungssambandi við Dan-
mörku. Islendingar fögnuðu þess-
um mikla sigri, en nokkuð skyggði
það á gleði manna 1. desember
1918, að spánska veikin hafði þá
nýlega geisað hér á landi og mörg
hundruð manr.a höfðu dáið úr
henni.
Konur láta til sin taka.
Um þessar mundir tekur flokka-
skiptingin á íslandi að fá á sig nýj-
an blæ. Stjórr.málin hætta að miklu
leyti að snúast um baráttuna við
Dani, en menn fara að skiptast í
flokka eftir skoðunum á efnahags-
og félagsmálum. 1916 var Fram-
sóknarflokkurinn stofnaður og sama
ár Alþýðuflokkurinn, sem allt fram
til 1940 var í tengslum við Alþýðu-
sambandið. íslenzku verkalýðs-
hreyfingunni óx mjög fiskur um
hrygg á tveimur fyrstu áratugum
aldarinnar, og 1916 var Alþýðu-
samband íslands stofnað. Nú taka
menn eins og Ólafur Friðriksson og
Jón Baldvinsson að boða sósíalist-
ískar skoðanir, en raunar höfðu
stöku menntamenn, einkum Þot-
steinn Erlingsson, gert það fyrr. -
Á þessu tímabili fengu íslenzkar
konur pólitísk réttindi Kvenréttinda-
hreyfingin í landinu var öflug und-
ist forustu Bríetar Bjarnhéðinsdótt-
ur og hún var ötullega studd af
nokkrum stjórnmálamönnum, eink-
um Skúla Thoroddsen. 1908 fengu
konur hér á landi kosningarrétt til
bæjar- og sveitarstjórna og 1915
til Alþingis. Engin kona var þó
kjörin á þing fyrr en 1922 (Ingi-
björg H. Bjarnason) Á þessum ár-
um fóru konur hér á landi að sækja
æðri skóla. Fyrsta konan, sem sat
í Menntaskólanum í Reykjavík var
Laufey Valdimarsdóttir dóttir Briet-
ar Bjarnhéðinsdóttur. Hún varð
stúdent 1910 (1897 hafði Elínborg
Jakobsen lokið stúdentsprófi utan-
skóla við Latínuskólann, en fyrsti
íslenzki kvenstúdentinn mun vera
Camilia Bjarnarson, sem tók stú-
dentspróf í Kaupmannahöfn 1889).
Þessir áratugir voru miklir breyt-
ingatímar i íslenzku atvinnulífi,
einkum í sjávarútveginum. Þar ryð-
ur véltæknin sér til rúms, vélskip
leysa skútur og áraskip af hólmi.
1904 fengu íslendingar sinn fyrsta
togara, en tveimur árum áður var
fyrsti vélbáturinn gerður út frá Vest-
fjörðum. Síldveiðar verða æ mikil-
vægari fyrir íslendinga, og Siglu-
fjörður blómgast. Hann er stundum
kallaður hin islenzka Klondyke, og
þar má á sumrin líta menn af mörgu
þjóðerni, en oftast eru Norðmenn
fjölmennastir af útlendingum.
Fjölgun við sjávarsiðuna.
Hin nýja tækni við fiskveiðar
flýtti mjög fyrir því, að þunga-
miðja atvinnulifsins fluttist að
sjávarsíðunni. Það fjölgar ört í
kaupstöðunum, einkum Reykja-
vfk. Vaxandi iðnaður á einnig
sinn þátt í þessu. Og kaupstað-
ig og þorp taka að skipta um
svip, farið er að byggja stein-
hús í stórum stfl, þó að enn sé
mikið byggt úr timbri. Hin nýja
byggingatækni fer nú einnig að
setja sinn svip á sveitirnar, þar
rísa steinhús og timburhús, þó
að mikið sé enn eftir af torfbæj-
um. Og ræktunin eykst í sveit-
unum, þó að tæknin sé enn frum-
stæð og margt í gamla horfinu.
Hlöður leysa gömlu heygarðana
af hólmi, fráfærum er víðast
hvar hætt. Verzlun bænda færist
æ meir til kaupfélaganna. Á
stöku stað er farið að hita sveita-
bæi upp með hveravatni. Braut-
ryðjandi í þessu er hinn mikli
völundur Erlendur Gunnarsson á
Sturlureykjum. Menn fara að
opna augun meir en áður fyrir
hinum ónotuðu auðlindum ís-
lands. Einar Benediktsson þreyt-
ist ekki á að minna þjóðina á
þær, einkum vatnsorkuna. Og
á þessu tímabili byrjar vatns-
orkan að fá hagnýta þýðingu.
Fyrir aldamót hafði fjölhæfur
gáfumaður, Frímann B. Arn-
grímsson, lagt fram áætlanir um
rafvæðingu hér á landi. Hann
var of snemma á ferðinni, hon-
um var tekið af fálæti og kulda
og hann endaði sína daga sem
sérvitringur á Akureyri, einmana
og beiskur. En 1904 reisti Reyk-
dal ( Hafnarfirði hina fyrstu
vatnsaflsstöð hér á landi, og
nokkrum árum síðar voru byggð-
ar rafstöðvar á Seyðisfirði og
Eskifirði. Elliðaárnar voru aftur
á móti ekki virkjaðar fyrr en
1921.
0Q VIKAN 25. tbl.