Vikan - 05.09.1968, Page 11

unni, ef sólskin var, en kuldi
sagði einnig fljótt til sín. Mikið
heyrðist á í regni og stormi. Einu
sinni skall á óveður, sem skók
húsið eins og það væri að rifna
af grunni. Ekkert vantaði nema
sjávarhljóðið, að ég kæmist þá á
vald æskuminninganna heima í
Baldurshaga. Gömlu timburhús-
in voru svona. Þau skynjuðu ís-
lenzkt veður eins og lifandi verur.
En í kyrrlátu rökkri svaf hús-
ið í skjóli af ósýnilegu örlaga-
fjalli. Sitthvað hafði fyrir gömlu
hjónin borið um ævina. Aldrei
trúðu þau mér fyrir þeirri sögu,
en ég frétti hana samt. Þau flík-
uðu ógjarnan viðkvæmum einka-
málum og báru harm sinn 1
hljóði. Eigi að síður var hann
sár og varpaði á líf þeirra köld-
um skugga. Jórunn og Páll höfðu
mikils misst.
au áttu einn son barna.
Hann hét Guðmundur og
var yndi þeirra og eftir-
læti. Ungur nam hann múrara-
iðn og þótti afbragð jafnaldra
sinna að tápi og fjöri. Tvítugur
vann hann að mannvirkjagerð á
fjörru landshorni. Þá birtist
presturinn í stofu foreldra hans
einn daginn og tilkynnti þeim
lát Guðmundar. Hann dó af slys-
förum. Þar með voru þau svipt
einkasyni sínum, er var ham-
ingja þeirra og framtíðarvon.
Það eina sinn sást Páli bregða,
en Jórunn tók aldrei á heilli sér
þaðan í frá. Hann réttist eins og
sveigður reyrinn en hún brotnaði.
Þetta bar við nokkru áður en ég
kynntist gömlu hjónunum. Þau
nefndu Guðmund heitinn aldrei
í mín eyru, en söknuðurinn
grúfði yfir heimilinu í dimmri
þögn, sem enginn dirfðist að
rjúfa.
Stundum fannst mér eins og
fjórði maður væri nærstaddur í
stofunni, þegar ég sat á tali við
gömlu hjónin. Það vai- minningin
um Guðmund. Hraustur, fríður
og glaður hafði hann kvatt þau,
en átti ekki afturkvæmt. Iðulega
varð mér þessi tilhugsun ofraun,
hvað þá Jórunni og Páli. Þau
syrgðu hann orðlausum en þung-
um trega.
Jórunn gamla missti heilsuna
í sama mund og íslendingar
stofnuðu lýðveldið á Þingvelli
við Öxará sumarið 1944. Páll
vann hjá setuliðinu og reif upp
grjót í Öskjuhlíðinni dag hvern
myrkranna milli. Hann kom að
Jórunni, þar sem hún lá með-
vitundarlaus á eldhúsgólfinu, en
saltfiskurinn og kartöflurnar
kraumuðu í pottinum á vélinni.
Jórunn hafði verið að matselda,
þegar hún fékk slagið. Hún var
borin í rúmið og lá þar tvö ár.
Þá var helstríði hennar lokið.
Páll vék ekki að kalla úr hús-
V________________________________________/
inu allan þann tíma. Hann eld-
aði matinn og vann önnur heim-
ilisstörf og hjúkraði Jórunni af
einstakri nærfærni og umhyggju.
Gamla konan komst brátt til
ráðs, en var máttlaus hægra
megin og mátti sig ekki hreyfa.
Páll' sat löngum við rúmstokk-
inn og las henni blöð og bæk-
ur. Hún vissi umhverfi og sam-
tíð, en var þó utan við heiminn.
Dagarnir tíndust hver af öðrum
í eilífðardjúpið eins og þegar
, perlur detta af slitinni festi. Páll
taldi þá ekki. Hann undi dapur-
legu hlutskipti sínu af frábærri
þolinmæði, en vænt þótti hon-
um um, ef gest bar að garði. Þá
varð hann hýr í bragði og hress
í máli. Fagurt var að sjá og
heyra, hversu hann annaðist
konu sína í veikindum hennar
og reyndi að létta henni vonlausa
bið.
Svo dó Jórunn gamla, og Páll
var orðinn einn eftir í húsinu
sínu. Hann var þá of gamall að
hefja erfiðisvinnu á ný, en lifði
af ellilaununum og því, sem hon-
um áskotnaðist styrjaldarárin,
þegar fátæktin missti þrælatak
sitt á landi og þjóð, veitti sér og
fátt annað en mat og svefn og
nokkrar bækur, en þóttist kom-
ast vel af og kveið ekkert ell-
inni. Hún varð honum samt örð-
ug smám saman. Páll hafði
skrínukost eins og tíðkaðist í
sunnlenzku verbúðunum forðum.
Hann eldaði mat aðeins suma
daga, en aldrei var þurrð í búri
hans. Loks fór hann varla út úr
húsi nema til nauðsynlegra að-
drátta, en heimilið bar vitni um
þrifnað og snyrtimennsku. Myndi
naumast hafa verið betur um
gengið þar, þó að gamli maður-
inn hefði notið kvenhjálpar.
Eg heimsótti Pál oft árin áð-
ur en hann dó. Þá barst
einhvern tíma í tal milli
okkar, að húsið og lóðin væri
mikils virði. Ég spurði Pál, hvort
honum dytti aldrei í hug að selja
þessa eign sína til að hafa sæmi-
leg fjárráð. Hann mun hafa í-
grundað þetta áður, því að ekki
stóð á svarinu:
— Mér hefur liðið vel í þessu
húsi. Guðmundur minn fæddist
og ólst hér upp. Við Jórunn heit-
in áttum hér indæla ævi saman,
þó að harmur væri að okkur
lcveðinn, og hún hefði aldrei tek-
ið í mál að fara héðan. Ég ætla
að vera hér þangað til yfir lýk-
ur.
Hann nefndi Guðmund sinn
við mig þetta eina skipti, og ég
þurfti ekki frekari skýringu.
Gamli maðurinn vildi ekki segja
skilið við húsið sitt af því að
það var honum helgidómur hug-
ljúfra minninga.
Mér duldist ekki, að húsið var
V__________________________________________/
lítið og gamalt, þó að ungum
þætti mér mikið til þess koma.
Þakið var farið að ryðga, skörð
komin í girðinguna kringum lóð,-
ina, hliðið skakkt á bágum hjör-
um og engar kartöflur í kál-
garðinum. Þó mátti fá ærið fé
fyrir húsið og lóðina. Páll var
svo greindur maður og lífsreynd-
ur, að hann vissi mætavel verð-
gildi þessarar eignar sinnar.
Hann gat á svipstundu breytt
henni í marga peninga og veitt
sér ýmis þægindi, en slíkt var
honum fjarri skapi. Húsið var
honum ekki aðeins bólstaður.
Hér átti hann heima í tvennum
skilningi. í þessu húsi hafði hann
notið hamingju og gleði. Hann
ætlaði ekki að flýja það, er degi
hallaði og ævikvöldið nálgaðist.
Það hefði verið að bregðast Guð-
mundi og Jórunni. Og Páll gamli
myndi aldrei fremja slíkt og því-
líkt til að verða ríkur.
Hann sat þarna á stólnum eins
og þegar ég heimsótti hann fyrst
— við stofuborðið úr franska
kjörviðinum og undir myndinni
af Hallgrími sáluga Péturssyni.
Koiaofninn var horfinn, en ann-
ars allt með sömu ummerkjum
og forðum daga nema Jórurrn
dáin og grafin og Páll hrumur
og þreyttm- eftir strit og baráttu
margra ára. Minnisstæðust verð-
ur mér þó gamla Borgundar-
hólmsklukkan hjá suðurglugg-
anum. Hún hafði verið í eigu
Páls og Jórunnar allan þeirra
búskap og gekk enn hárnákvæmt
eins og sólin, gaf frá sér hvellan
og skæran slátt og lét í engu
á sjá. Smiðurinn hafði sannar-
lega ekki kastað til hennar hönd-
unum.
m kvöldið varð mér reikað
um borgina. Reykjavík var
þorp, þegar Páll og Jór-
unn fluttust í höfuðstaðinn og
völdu sér bólstað í Þingholtun-
um. Síðar varð hún bær og loks
borg. Páll vann að hafnargerð-
inni á sínum tíma. Hann átti og
þátt í að byggja mörg og reisu-
leg hús. Hann mundi, þegar
sunnlenzkir bændur mótmæltu
símanum. Honum hljóp kapp í
kinn, þegar landvarnarmenn
sigruðu við kosningarnar frægu
1908, og var hann þó jafnan
stilltur maður og hógvær. Hann
sá marga stórbruna í Reykjavík
og frétti uggvæna mannskaða,
lifði þar atvinnuleysi og kreppu
og seinna hernámsvinnu og fljót-
tekinn gróða, en vann alltaf eins
og venja hafði verið á uppvaxt-
arárum hans, kunni ekki að hlífa
sér og sleit kröftum og þreki um
aldur fram. Nú sat hann einn
eftir í stofu sinni. Borgin hlóðst
upp umhverfis gamla timburhús-
ið eins og ferlíki, en Páll var í
Framhald á bls. 36.
35. tbi. VIKAN 11