Heima er bezt - 01.01.1963, Blaðsíða 17

háska fyrir snjóflóðum og skriðum. — Foreldrar Sig-
fúsar á Steindyrum fórust í snjóflóði 1772 í Miðgerði í
Dalsmynni. Er það harla merkilegt, að Sigfús og ætt
hans skyldi flytjast að Steindyrum og festa þar rætur,
því að sama árið og foreldrar hans fórust í Miðgerði,
féll einnig snjóflóð á bæinn í Steindyrum, og grófust
þar 9 manneskjur í snjó; 4 dóu, en 5 voru grafnar upp
lifandi. Einn þeirra hafði þá soltið í fönninni 21 dæg-
ur og gat sig hvergi hreyft. Hann hafði um sig sveip-
að aðeins einni rekkjuvoð, en ekki mun snjór hafa ver-
ið hið næsta honum, heldur brak úr húsum. Er þetta
hið lengsta, sem vitað er, að maður hafi soltið í fönn
hérlendis.
Miðhús hét gömul jörð næst norðan Steindyra. Hún
var í byggð öldum saman, en fór í eyði 1814, og hef ég
þaðan engar sagnir; en ef til vill hafa snjóflóð stutt að
auðninni, því að þar voru þau tíð.
Sker, hét til forna Þernusker. Ofan við bæinn er
hrikalegt hamragil eða kleif, er Ansa nefnist, snarbrött
upp í þúsund metra hæð. Sunnan við Ausu er hamra-
gnípan Þerna, en að norðan Skersgnípa, báðir tindarn-
ir um 1080 m háir.
Landkostir þóttu góðir á Skeri, og skógur var þar í
fjallinu fram á 18. öld, en meira var þó um sjávargagn-
ið: útræði, fjörubeit, reka og selveiði. Ágætir bændur
bjuggu á Skeri á 19. öld, þar á meðal Indriði Ólafsson,
er síðar fluttist að Garði í Aðaldal og rak þaðan út-
gerð í Húsavík. Indriði í Garði var móðurafi Indriða
Þorkelssonar fræðimanns á Fjalli og langafi Þorkels Jó-
hannessonar háskólarektors.
Fleiri nafnkunnir sjósóknarmenn bjuggu að Skeri.
Árið 1712 fluttist þangað Hallgrímur Sigurðsson frá
Svalbarði, stórættaður maður. Þá var fjöldi jarða í eyði
eftir Stórubólu, og hefur Hallgrímur átt mikils úrkosti
um jarðnæði, og sýnir þetta, að jörðin var þá í áliti.
Miklar ættir eru frá Hallgrími á Skeri.
Sker lá jafnan undir miklum áföllum af skriðum og
snjóflóðum. Haustið 1926 féll úr Ausugili feikileg aur-
skriða, sem nálgaðist bæinn. Þá bjuggu á Skeri ágætir
bændur, Steingrímur Hallgrímsson og Hallur sonur
hans. Fyrir jól um veturinn féll mikið snjóflóð úr Ausu-
gili yfir fjárhúsin og drap flest fé þeirra feðga, um
120 fjár. Nú var sýnt, að skriðan um haustið hafði
beint leið snjóflóðanna heim að bænum og fjárhúsun-
um, og hlaut hér eftir að verða ótryggur bólstaður á
Skcri. Þeir fluttust brott næsta vor, feðgarnir, og jörð-
in fór í eyði. En Steingrímur og Hallur frá Skeri eru
þó ekki úr sögu eyðibyggðanna.
Grímsnes. Norður frá Skeri er örmjó láglendisræma
meðfram sjó undir hrikalegri urðar- og hamrahlíð. Yzt
á láglendisræmunni stóð bærinn Grímsnes. Þetta var
talin lítil jörð að landkostum, en mikil að sjávargagni,
reka, selveiði og útræði. Sléttlent nes gengur fram í
sjó, þar sem bærinn stóð, og varðist hann því skriðum
og snjóflóðum, en annars var hér allt í voða vegna
snjóflóðanna, því að svo var mjótt undirlendið, að öllu
gátu þau sópað í sjó fram. Snemma á 19. öld fórust
tveir menn í snjóflóðum skammt frá Grímsnessbæ með
áratugs millibili.
Á Grímsnesi var ekki aðeins gott „heimræði", að
því er Jarðabók Áma Magnússonar segir, heldur og
mörg „inntökuskip“ vor og haust, oft sex á seytjándu
öld. Vermenn lágu hér við, og skyldi hvert skip gjalda
bónda vænsta fisk úr róðri, þó ekki nema einn á dag,
ef tvíhlaðið var. Þetta ákvæði sýnir, að hér þótti mikil
aflavon og skammsótt, úr því gert var ráð fyrir, að
tvíhlaðinn væri báturinn stundum á einum degi.
Ágætir sjósóknarmenn voru löngum á Grímsnesi.
Þaðan var uppranninn Indriði, sem getið var á Skeri,
og bjuggu þar forfeður hans lengi á 18. öld. Grímsnes
fór í eyði að fullu 1938. Síðasti bóndi var Steingrímur
Jónsson, og fluttist hann vestur fyrir Eyjafjörð.
Látnr. Gamall siður er að kenna sveitir við höfuð-
ból. Við Eyjafjörð eru meðal annars Möðruvalla-pláss,
Grundar-pláss, Kaupangssveit, Svalbarðströnd og
Höfðahverfi. Höfuðból eru hér miðsveitis. En á Látra-
strönd er höfuðbólið, sem gaf sveitinni nafn, á sveitar-
enda, og löng leið um ófærur til hinna bæjanna.
Norðan við Grímsnes skaga fram Látrakleifar,
ógöngufjall með sjó. Leiðin um þær seilist upp í 400
m hæð í brattanum, einstigi sums staðar, sem ryðja
þarf vegna aurrennslis og grjóthruns á vori hverju. En
er norður úr sjálfum kleifunum kemur, er sniðskorið
niður í urðarhlíðar Eilífsdals. Þetta er eina landleiðin
innan úr byggðinni að Látrum, ófær hestum á vetrum
og illfær mönnum. Um Kleifarnar kvað Látra-Björg:
Látra kleifar ljótar
lítast mér nær hvítar,
fullar fönn að innan
og frosti, er eyðir kosti.
Svellur Eilífsá illa,
olla skaflar óhollir.
Kvöl er að Kartmannsgiljum,
kórónað hefur þau snjórinn.
Norðan við Elífsdal tekur við gróið undirlendi með
sjónum. Fjöllin eru þar lægri og bratta-minni en sunn-
ar um ströndina, grónar hlíðar og sums staðar skógi
vaxnar. Þetta undirlendi nær með sjó norður að Fossár-
dal, vænum og vel grónum. Allt þetta gróðurlendi á
strandsléttunni og í báðum fjalldölunum var heima-
land Látra, svipmilt, vítt og frítt, eins og kóngsríki út
af fyrir sig, afskorið með háfjöllum og klettum með
sjó, sjálfstætt og kostaríkt til lands og sjávar. Auk þess
eiga Látrar alla urðarhlíðina út að Gjögratá. Þriggja
stunda gangur var um allar fjörur jarðarinnr, og alls
staðar mikil rekavon hvals og viða.
Hér var gott undir landbú og útræði hið bezta fyrr
og síðar. Svo segir jarðabókin frá 1712, að frá Látrum
„hafi gengið mörg skip“. Sker eru fyrir landi, þar voru
sellátrin, sem jörðin bar nafn af, en áður var altítt orð-
takið: „Allt er safi hjá selveiði.“
Ljóst er það, að hér gat verið stórbýli, en mikinn
Heima er bezt 13