Heima er bezt - 01.01.1963, Blaðsíða 19

Af öllu hjarta eg það kýs,
að þér lukkan blási.
Silungs-aflinn sé þér vís
sjálfum Nikulási.
Svo vel veiddi Nikulás, að hann bauð Björgu mán-
aðardvöl. Margar eru fleiri sögur af blessunarorðum
Bjargar og eigi færri af bölbænum. En hér skulu að-
eins tilfærð skipti hennar við Jón sýslumann í Rauðu-
skriðu. Þar hafði verið höfðingjasetur, lögmanna eða
sýslumanna, frá því fyrir siðasldpti, og tók Jón jörðina
eftir Benedikt lögmann föður sinn. Þeir feðgar létu
reisa þar kirkju og fengu vígða og húsuðu þar bæ
höfðinglegar en dæmi voru til þá.
Jón sýslumaður var harðdrægur og lögfylginn og
eigi miskunnsamur við aumingja. Hann vildi hefta
flakk Bjargar og láta hana vinna eið að því að setjast
að um kyrrt. Björg kveður og lætur bölbænirnar hrynja
yfir dómarann í hörðu rími, sem brimfossar brjóti
klettana á Látraströnd:
Beiði ég þann, er drýgir dáð
og deyð á hörðum krossi leið,
að sneyða þig af nægt og náð,
ef neyðirðu mig að vinna eið.
En Jón sýslumaður lætur svipu dómsins ríða. Björg
kveður:
Dómarinn Jón, þú dæmir mig,
dómurinn sá er skæður.
Dómarinn sá mun dæma þig,
sem dómunum öllum ræður.
Skönunu síðar tók sýslumaður krankleika mikinn,
meðal annars óbærilegan fótakulda. Lét hann jafnan
þrjá hunda liggja ofan á fótum sér í rúminu. Dró þessi
krankleiki hann til bana. Ymis óhöpp hölluðu svo fjár-
hag hans, að rífa varð kirkju hans og hinn viðamikla
bæ og selja viði til lúkningar skuldum dánarbúsins. En
Rauðaskriða varð eigi lengur valdamannssetur.
Björg var harla stórvaxin og tröllsleg ásýndum, og
fólk notaði hana sem Grýlu á börn. Að því lýtur þessi
vísa hennar:
Getið er ég sé Grýlan barna
af guði sköpt í mannalíki.
A mig starir unginn þarna
eins og tröll á himnaríki.
Aldrei var Björg við karlmann kennd. En barngóð
þótti hún og hefur kennt sárt til að vera höfð að barna-
grýlu. Björg andaðist á vergangi sínum eftir Móðu-
harðindin, árið 1785, úti á Upsaströnd; — útnesjakona
frá vöggu til grafar. Öld Bjargar var tími mestu eymd-
ar og niðurlægingar íslenzkrar þjóðar. Útnesjakonan
Látra-Björg er tilvalinn fulltrúi þess andlega kraftar og
hughreysti, er bjargaði þjóðinni gegnum allar þreng-
ingar.
Á 19. öld hefst stórveldistími Látra, hundrað ára ríki
sömu ættar, þriggja langfeðga, sem allir voru stórbænd-
ur, skipaeigendur og miklir útgerðarmenn. Jón Jónsson
flyzt að Látrum 1822. Kona hans var dóttir Jóhannes-
ar í Grenivík. Jónas sonur þeirra fer að búa þar eftir
miðja öldina. Hann virðist hafa verið stórbrotnastur
þeirra Látrabænda. Hann var systrungur við þá Guð-
mund á Steindyrum og Gísla á Svínárnesi. Um 1860
byrja þilskipaveiðar frá Látrum. En 1858 ganga þaðan
tveir stórir bátar á hákarlaveiðar. í „Norðra“ það ár er
skýrsla um hákarlalifrar-aflann við Eyjafjörð. Látra-
bátunum eru þá taldar 100 tunnur lifrar alls í hlut, en
hver lifrartunna var virt á 27 ríkisdali; það er nálægt
því að vera vinnumannskaup, eða eitt kýrverð fyrir
tunnuna. Bátarnir voru að mestu mannaðir heimamönn-
um, og gekk lítið út úr búinu til kostnaðar. Auk þess
var svo þorskaflinn og afurðir af stóru landbúi, og sést,
að allar tekjur búsins hafa verið stórfelldar. Meira varð
þó umleikis á þilskipaöldinni. Auk mikils fólksfjölda
þar heima var á vertíðum margt aðkomuskipa, er reru
þaðan og höfðu verbúðir í landi. Gestanauð var hin
mesta af sæfarendum. Afurðir hins stóra landbús voru
allar heima étnar.
Jónas á Látrum var mikill höfðingi í lund og forsjáll.
Hann átti jafnan ærnar birgðir matar, bæði heima-
fengnar — af sjó og landi — og einnig kornvöru. Þegar
að þrengdi á vorin, var þangað straumur fátækra að
leita bjargar. Oft mun Jónas hafa sent þessum mönn-
um fé í fóður í staðinn.
Stórbokkar gátu þeir verið, stórlaxarnir á hákarla-
öldinni, og héldu veizlur stórar, og var þá ekki vínið
sparað. í einni slíkri var Jón alþingismaður á Gautlönd-
um og sat við hlið Jónasar á Látrum. Voru þeir hreifir
og fóru að metast um afreksverk. Sagði þá Gauti:
„Lítið yrði úr þér, Jónas, að stýra umræðum á Al-
þingi.“
„En hvað yrði úr þér, sauðnum af heiðinni, að stýra
þilskipi utan frá Kolbeinsey í stórhríðargarði? Ætli þú
hafnaðir þig annars staðar en í Helvíti með allan mann-
skapinn!“ Sagt er að Jóni hafi þótt svarið gott, og þeir
treystu með sér vináttu.
Tryggvi Jónasson tók við búi föður síns á Látrum.
Hann var mikill sægarpur svo sem faðir hans. En tím-
arnir breyttust smátt og smátt. Útgerðin dróst frá ein-
stökum býlum að þorpum við hafnir. Með komu vél-
skipa skipti nálægð við miðin minna, hitt meira að geta
Ieitað góðrar hafnar. Þorp uxu á Grenivík og Ólafs-
firði, Hrísey og víðar, en útgerð hætti frá einstökum
stórbýlum. Margbreyttar urðu þarfir fyrir aðkeypta
vöru, minna unnið heima. Einangrun heimila varð
óbærilegri og ekki hægt lengur að búa með mörgu
vinnufólki. Látraheimilið þraukaði þó í lengstu lög.
Þrír ættliðir sátu jörðina með óvenju mikilli risnu, alls
í 105 ár. En árið 1927 flytur Tryggvi Jónasson og niðj-
ar hans alfarnir á brott.
En nýi tíminn átti þó viðkomu á þessu forna setri.
Feðgarnir, sem urðu að flýja undan snjóflóðinu á Skeri,
Heima er bezt 15