Heimilisblaðið - 01.10.1948, Blaðsíða 20

180
HEIMILISBLAÐTÐ
M. Davidson, D. Sc., F.R.A.S.
Stsursli stiínntíkir leiisiis
A þessu ári mun stærsti stjörnukíkir lieims-
ins veriVa tekinn í notknn, en þa8 er 200
þumlunga kíkirinn í stjörnnturninuni á Pal-
omarfjalli, sem er í suðaustur frá J.os Ange-
les og norð'austur frá San Diego. Marga mun
fýsa að fra'ðast nokkuð um risakíki þennan,
sem vonir standa til að leysi ýmsar ráðgátur,
er stjörnufræðingunum liefur enn ekki auðn-
azl að ráða l'raiii úr.
Snemma á árinu 1918 var fyrsti 100 jniml-
unga stjörnukíkirinn reyndur á Wilsonfjalli,
en liann liafði ekki verið mörg ár í notkun,
er menn koinust að raun iim, að fyrir lians
lilstilli vöknuðu fleiri spurningar en liann
gal leyst úr, svo að ekki varð Iijá ]i\ í komizt,
að siníða stærri kíki, ef ráða átli suma ])á
leyndardóma, sem enn voru óútskýrðir. „Alli
frá ómunatíð liafa útverðir allieimsins lienl
liinum ævintýraþyrstu til sín, svo sem þar
væri um falda fjársjóði að ræða. líin ókönn-
uðu Iiiif geimsins liafa jafnt lokkað vísinda-
menn sem prinsa og pótentáta, livorl sem
starfssvið þeirra liefur lieldur legið á sviði
iðnaðar eða stjórnmála“. Þannig skrifaði Ge-
orge Ellery Hale snemma á árinu 1928, og
liann bar frani ]iá spurningu, hvorl ekki
mundi reynast fært að smíða 200 ])umlunga
kíki, eða iillu lieldur tultugu og finim feta
kíki. Hale hafði látið af stjórn stjörnuturns-
ins á Wilsonfjalli fimm árum áður en liann
skrifaði þetta, og Iiann hafði látið sig dreyma
um meiri afrek en unnt var að leysa al liendi
með 100 þumlunga kíkinum, en hann lifði
það ekki, að sjá draum sinn rætast lil fulls,
|)\ í hann dó árið 1938, áður en teikningum
að Palomar-kíkinuni var að fiillu lokið.
Var það mögulegt, að búa til 200 þumlunga
spegil úr glerskífu, sem varð að minnsta
kosti að vera þrjátíu þuinlungar á þykkt
og um það bil 40 tonn á þyngd, til þess
að þola hina geysimiklu áreynslu án þess að
svigna? Hvernig var hægt að sigrast á liinni
ójöfnii út])enslu og samdrætti slíkrar risa-
skífu og forðast aflögun hnattanna í spegil-
glerinu? Tilraunir voru gerðar með kvarz,
sem hitabreytingar liafa miklii minni álirif
á en gler. Kvarzduft var hrætt, og það koni
í ljós, að það var nolliæft í tillölulega litla
spegla allt að 2 fetiim í þvermál, en þegar
átti að reyna það í slærri skífur, urðu tekn-
iskir örðugleikar óyfirstíganlegir, og |>egar
General Eleclric Companv liafði evtt 600 000
dollurum í tilraunir, var ákveðiö snennna a
árinu 1932 að reyna annað efni, sem nefnt
hefur verið pyrex. Enda þótt hitabreytingar
liafi meiri álirif á þyre.v en kvarz, hafa þær
þó töluvert minni áhrif á það en gler, og
eftir margar ráðstefnur og hollaleggingar tók
fyrirtækið Corning Glass Works að sér að
steypa 200 þuinlunga skífu, með tiltölulega
þunnri sléttri hlið, en hakhliðin átti að vera
eins konar grind, sem myndaðist við það,
að upp úr hotni steypumótsins stæðu 6 blokkir
í hvirfingu utan um sívala miðblokk hverrar
sanistæðu, þannig, að liver samstæða vrði
áþekk blónikrónu í Iögun. Með' þessu fvrir-
komulagi mátti minnka glermagnið um Iielni-
ing, svo að þyngd skífunnar yrði 20 tonn i
stað 40.
Það yrði of langt mál að lýsa liér ölluin
þeim örðngleikum og vonbrigðum, sem steðj-
uðu að spegilsmiðunúm. Pyrexið reyndist erf-
itt viðfangs, ])egar um þetta inikið’ magn var
að' ræða, þólt liægt væri að stevpa úr þvi
litlar skífur. Það varð að ausa glerkvoðunni
í mótið með geysistórri ausu, en kvoðan vihli
storkna áður en hún hefð'i flotið út í allar
skorurnar milli hlokkanna; blokkirnar hrotn-
uðu livað eftir auiiað og fliitu upp á víir-
borð kvoöunnar; ein skífa, sem hafði mót-
azt ágætlega, sprakk eftir nokkra daga, en að
lokum, eftir margvíslega baráttu og breyt-