Nýjar kvöldvökur - 01.10.1934, Blaðsíða 32

Steindór Steindórsson frá Hlöðum.
NYTJAJURTIR.
(Framh.).
II. Garðjurtir.
Svo nefni ég einu nafni allar þær teg-
undir jurta, sem ræktaðar eru í mat-
jurtagörðum til manneldis. Er þar um
áð ræða harla sundurleitar tegundir í
hvívetna, hvort heldur sem litið er á
gerð þeirra og ætterni, næringargildi,
eða hvaða hluti þeirra það er, sem neytt
er. Af sumum þeirra neyta menn blaða
eða stönguls, eða hvorttveggja, af öðrum
eru það rætur eða jarðstöngull, sem not-
að er, og enn eru aðrar, sem ræktaðar
eru vegna fræjanna. Allur þorri þessara
jurta er nefndur einu nafni grænmeti,
en vitanlega á það nafn aðeins við, þeg-
ar etnir eru hinir grænu hlutar jurtar-
innar. Mjög er ólíkt um næringargildi
þessara jurta. Svo má kalla, að sumar
þeirra séu eingöngu notaðar til bragð-
bætis og til að gera fæðuna fjölþætta.
Aðrar mega aftur á móti kallast undir-
stöðumatur. I sumum þeirra er næring-
arforðinn einkum mjölvi, sykur eða önn-
ur kolefnasambönd, aðrar hafa einkum
eggjahvítu að geyma. En öllum er það
sameiginlegt, að þær gera fæðuna holl-
ari en ella. Það er nú einróma álit allra
manneldisfræðinga, að nauðsynlegt sé að
blanda fæðuna sem mest, og að júrta-
fæða sé yfirleitt hollari en dýrafæða.
Mjög er þó ólíkt um það, hversu mikils
er neytt af jurtum þessum, bæði meðal
einstaklinga og heilla þjóða. Sumstaðar
er jurtafæðan aðalnæring manna, og
garðjurtirnar meginþáttur fæðunnar;-
Annarstaðar, eins og t. d. meðal þorra
manna hér á íslandi er þeirra tiltölulega
lítið neytt, og þær að mestu leyti hafðar
til að krydda fæðuna.
Af öllum þeim aragrúa garðjurta, sem
ræktaðar eru víða um lönd, er hér aðeins
hægt að geta um fáeinar. Vel ég þá eink-
um þær, sem að einhverju leyti hafa
gildi fyrir okkur íslendinga. Annaðhvort
þær tegundir, sem kleift er að rækta hér
eða eru fluttar til landsins til neyzlu.
Einnig get ég einkum þeirra tegunda,..
sem ræktaðar eru meðal nágrannaþjóða
vorra. Er í þessum flokki færra miklu
um þær tegundir, sem kallast mega al-
þjóðaeign en í hinum fyrri, brauðplönt-
unum, því að korntegundirnar mega.
heita þekktar af öllum þjóðum.
Garðplöntunum skipa ég í flokka eftir
því, hvaða plöntuhluti er notaður.
I. Rótarávexlir.
í þennan flokk skipa ég öllum þeim
tegundum, sem ræktaðar eru vegna hinna
jarðhuldu hluta þeirra. En jarðhuldir
plöntuhlutar eru bæði rætur og svonefnd-
ir jarðstönglar. Þegar plöntuhlutar þess-
ir eru notaðir til manneldis geyma þeir
ætíð einhverja forðanæringu, sem plant-
an hefur ætlað sér síðar, þegar fæðuþörf
hennar er meiri en það, sem hún getur
aflað sér daglega. Verja plönturnar þess-
ari forðanæringu aðallega til þroskunar
blómum sínum og aldinum. Oft er svo
mikil forðanæring í rót eða stöngli, að