Nýjar kvöldvökur - 01.10.1934, Blaðsíða 33

NYTJAJURTIR
175
þau missa hina venjulegu lögun og verða
hnúðlaga eða hnöllótt. Það kallast rótar-
hnýði eða stöngulhnýði eftir því urn
hvom hlutann er að ræða. Forðanæring
■ sú, er plöntumar safna, er oftast mjölvi,
þó getur hún einnig verið sykur og
stundum eggjahvítusambönd. Alloft er
alla þessa efnaflokka að finna í sömu
plöntu. Feiti og kryddkenndar olíur finn-
ast og oft.
a. Kartaflan (Solanum tuberosum).
Kai-taflan er langmerkust allra slíkra
plantna. Hún er af allstórri ætt, sem við
hana er kennd og nefnist kartöfluætt.
Flestar tegundir ættar þessarar eru hita-
beltisplöntur, en allmargar vaxa þó villt-
ar í tempruðum löndum, þar á meðal
nokkrar tegundir á Norðurlöndum, en
engin á fslandi. Ýmsar merkisplöntur
aðrar en kartaflan eru af ætt þessari, t.
d. tómatan og tóbaksjurtin. Verður
sumra þeirra getið síðar í ritgerð þess-
ari.
Kartaflan er allstór jurt með strend-
um stöngli og fjaðurstrengjóttum, skipt-
um eða samsettum blöðum. Blómin heil-
kiýnd, hvít eða Ijósfjólublá, í sveipleitri
blómskipan. Aldinið, sem sjaldan nær að
þroskast hér á landi, er allstórt grænt
ber, er í því lítið eitt af eiturefni, eins
og í fleiri skyldum plöntum. Merkasti
hluti kartöfluplöntunnar eru jarðrengl-
þmar, sem á endum sínum bera hnúða
þá, er við köllum kartöflur, og eru hvort-
tveggja í senn forðageymsla plöntunnar
og ætluð henni til æxlunar. Enda er því
svo farið að kartaflan æxlast langtum
meira kynlaust með hnýðunum, en kynj-
að með fræjum. í köldum löndum er kyn-
lausa æxlunin einráð. Skal nú hnýðunum
lýst nokkru nánar. út frá jarðstöngli og
neðstu blaðöxlum ljóssprotanna vaxa
langar renglur, ef þær lenda ofanjarðar
verða þær grænar og blaðbærar líkt og
aðrir ljóssprotar plöntunnar. Séu renglur
þessar aftur á móti jarðhuldar skapast
hnúðar á hverjum rengluenda af mjölvi,
er í þá safnast. Hnúðar þessir eru kart-
öflurnar. Því betur sem moldinni er hlúð
að kartöflugrasinu því fleiri hnúðar
skapast. Af kartöflunhi er til ótal af-
brigða líkt og öðrum yrkiplöntum. Er
munur afbrigðanna með ýmsu móti.
Einkurn lýsir hann sír í ólíkri lögun og
lit hnýðanna, eru þau hnöttótt, aflöng,
sívalvaxin o. s. frv. Á litinn eru kartöfl-
urnar hvítar, gular, rauðar, fjólubláar
eða brúnar. Utan um hnýðið er þunn
korkhimna til varnar útgufun. í hnýðið
að utan eru smádældir, »augun«, eru það
blaðaxlir en bogadregna brúnin við aug-
að neðanvert er blað. í blaðöxlum þess-
um eru brum, sem ljóssprotarnir vaxa úr,
við vöxt þeirra tæmist smám saman nær-
ingarforði móðurkai’töflunnar. Gerð
kartöflunnar hið innra er þannig, að hún
er samsett af ótölulegum grúa óreglulega
lagaðra frumna. Frumur þessar eru út-
troðnar af mjölviskornum, en mjölvið er
aðalnæringarforði kartöflunnar.
Eins og fyrr er getið æxlast kartöfl-
urnar aðallega kynlaust. Kynæxlun
þeirra nota garðyrkjumenn einkum við
sköpun nýrra tilbrigða með víxlfrævun.
Hefir tekizt að gera geysimiklar kynbæt-
ur á kartöflujurtinni. Er talið að af-
brigðum hennar fjölgi stöðugt, ogeru þau
þó nokkuð á annað þúsund. Þegar hefir
verið getið um ýmsan útlitsmun afbrigð-
anna, en munurinn kemur fram ífleiru, er
hann bæði munur á þolni gegn frosti,
mjölvismagni, vaxtarhraða, bragði o. fl. í
sumum löndum með ólíku loftslagi í ýms-
um héruðum, hefir í tilraunastöðvum tekizt
að framleiða afbrigði, sem bezt eiga við
hið ólíka loftslag hvers landshluta. Þann-
ig hefur Svíum tekizt að skapa afbrigði
til ræktunar bæði norður í Norðurbotn-
um og’ suður á Skáni, en skilyrði eru ger-