Nýjar kvöldvökur - 01.10.1934, Qupperneq 37

NYTJAJURTIR
179
gulrótasafa við beinkröm. Sumstaðar
hafa þurrkaðar og brenndar gulrætur
verið notaðar sem kaffibætir. Til fóðurs
eru gulrætur víða ræktaðar. Sagf er að
Grjkkir og Rómverjar hafi ræktað gul-
rætur fyrir meira en 2000 árum síðan. Á
Norðurlöndum eru þær fyrst ræktaðar
um miðja 17. öld. Fluttu hollenzkir garð-
yrkjumenn þær þá tíl Danmerkur. Hér á
landi hafa gulrætur verið lítilsháttar
ræktaðar nú á síðari árum. Þær þrífast
hér allvel einkum sunnanlands og gefa
góðan ávöxt ef rétt er með þær farið.
Auk þeirra rótarávaxta, er nú hafa
nefndir verið, er fjöldi annara, sem
minna gildi hafa fyrir oss íslendinga eða
nágrannaþjóðir vorar og verður því ekki
getið. Hér skal hinsvegar geta nokkurra
merkra hitabeltisjurta, sem þar eru álíka
mikilvægar eins og kártaflan í hinum
kaldari löndum. Tvær slíkar jurtir eru
ættaðar frá Aniéríku, batatplantan, eða
sæta kartaflan, sem hún einnig er nefnd
og tapiokan. Er þeim báðum sameigin-
legt að safna forða í rætur sínar, enda
þótt þær séu annars óskyldar tegundir.
Batathnýðin verða oft um 5 kg. á þyngd,
en standa kartöflum að baki bæði að
næringargildi og bragðgæðum. Tapiuká-
hnýðin eru bæði etin sem kartöflur og
úr þeim unnið mjölvi, sem síðan er not-
að í grauta og jafninga. Af þvi eru svo-
nefnd tapiökagrjón kunnug víða um Ev-
i'ópu. Báðar þes.-ar tegundir eru nú
ræktaðar víða ■ hitabeltinu utan Ame-
riku.
Uni austanverða Asíu og víðar í hita-
beltinu er yamsplantan ræktuð. Hnýði
hennar, yamsræturnar, minna nokkuð á
kartöflur og er neytt á sama hátt.
2. Laukjurfir.
Laukjurtirnar eru af liljuættinni, sem
eru einkímblaðaplöntur. Engar þeirra
vaxa villtar hér á landi. Heimkynni lauk-
jurtanna eru þurr og fremur ófrjó
steppulönd. Eru þeir því útbreiddir um
vestanverða Asíu og i suðausturhluta
Evrópu. Laukurinn, hinn æti hluti flestra
laukjurta, er einkennilegur jarðstöngull.
Sjálfur stöngullinn, laukkakan, er að
jafnaði flatvaxinn og lítt áberandi. En
blöðin eru hinsvegar þeim mun stærri og
þroskaðri. Yzt í lauknum eru nokkur
þunn og skæniskennd blöð, gersnauð að
næringarforða. Þau eru til hlífðar hinum
innri blöðum lauksiris, sem eru þykk,
safamikil og rík að næringarforða.
Forðanæring laukanna er einkum sykur.
Sérkennilegt fyrir laukana er þó, hve
mikið þeir geyma af rokgjörnum, lyktar-
sterkum efnum. Allir, sem meðhöndlað
hafa lauk þekkja hve óþægileg áhrif
lauklyktin hefur á augun. Ertingu þeirri
valda brennisteinssambönd, sem eru í
laukolíunni. Sakir bragðsins eru laukar
víða notaðir aðeins sem krydd. Þannig er
notkun þeirra t. d. á Norðurlöndum. En
í Miðjarðarhafslöndunum og heimalönd-
um laukanna, neyta menn þeirra sem
matar. Þau afbrigði, sem þar vaxa eru
bragðminni og sykurauðgari en hin, sem
norðar vaxa og vér þekkjum bezt.
Helztu laukjurtirnar eru: Rauðlaukur,
geirlaukur og skalotslaukur.
Rauðlauhur (Allium cepa) vex villtur
í Persíu, Afghanistan og víðar í vestur
Asíu. Hann er talinn meðal elztu yrki-
plantna jarðarinnar. Fyrst mun hann
vera ræktaður í Kína og Jaþan, en barst
síðan vestur á bóginn, til Miðjarðarhafs-
landanna. Hann var til forna ein aðal-
matjurt Egipta. Þannig er hann talinn
meðal þeirra fæðutegunda, sem ísraels-
23* •