Nýjar kvöldvökur - 01.10.1934, Blaðsíða 36

178
NÝJAR KVÖLDVÖKUR
ar einknm til kúaíóðurs. í Norður-Ame-
ríku norðanverðri er hún nokkuð rækt-
uð, bæði til manneldis og fóðurs.
Um uppruna gulrófunnar er það að
segja, að talin er hún afbrigði af raps-
plönhmni (Brassica napus), sem vex
villt víða í löndum kringum Eystrasalt-
ið. óvíst er, hvenær hún fyrst var tek-
in til ræktunar, þó er talið áreiðanlegt,
að farið var að rækta hana suður í Bæ-
heimi í byrjun 17. aldar. Annars er erf-
itt að vita nokkuð um sögu tegundar
þessarar fyrr, því að henni er mjög
blandað saman við næpnna (Brassica
rapa rapifera), sem henni er mjög skyld
og ræktuð á sömu slóðum, en nær ein-
göngu til skepnufóðurs. Þó eru einnig til
matarnæpur, og- hafa þær verið bæði út-
breiddari og fyrr teknar til ræktunar en
gulrófan, en síðan hafa báðar þessar teg-
undir orðið að þoka fyrir kartöflunni í
þeim héröðum, sem unnt er að rækta
hana með góðum árangri.
Gulrófan er önnur aðalgarðjurt fslend-
inga. Hún hefir verið ræktuð hér all-
lengi, enda þótt óvíst sé, hver hafi fyrst-
ur flutt hana til landsins. Getið er um
kálrækt hjá Vísa-Gísla, og er sagt, að
hann hafi fyrstur manna stundað hana
hér á landi. Líklegt má þó telja, að hann
hafi ræktað gulrófur eða næpur, því að
tegundir þessar eru oft kallaðar einu
nafni kál hér, einkum í eldri frásögum.
Seint mun samt rófnáræktin hafa breiðst
út hér. Árið 1749 er talað um rófnarækt
á Bessastöðum og víðar, einkum hjá em-
bættismönnum.
Ennþá ræktum við miklu minna af
gulrófum en vera ber, því að þær ná
góðum þrifum hvar sem er á landinu, ef
nokkur alúð er lögð við ræktun þeirra.
Gulrófan og næpan eru þær matjurtir,
er virðast sem skapaðar fyrir köldustu
lönd jarðar, er byggð eru hvítum mönn-
um.
c. Hreðka (Raphanus sativus).
Hreðkan er einnig af krossblómaætt-
inni. Hún getur orðið allstórvaxin planta,
en er sjaldan látin ná verulegum þroska,
þar sem hún er ræktuð, því að hún er
ljúfengust fæða meðan hún er smávaxin.
Hreðkan safnar forðanæringu í upprétt-
an jarðstöngul. Hún er holl og hressandi
fæða, er t. d. talin einkar gott meðal við
skyrbjúgi sakir innihalds síns af C-fjör-
efnum. Má því fremur telja hreðkur til
matarbóta en beinlínis til næringar.
Hreðkan er upprunnin í vestanverðri
Asíu. Til forna var hún mjög ræktuð í
Egiptalandi og hjá Grikkjum og Róm-
verjum. Til Englands barst hún um
miðja 16. öld og nokkru síðar til Norö-
urlanda. Hér á landi þrífst hreðka vel,
en er lítið rælctuð. Er hún flestum mat-
jurtum kuldaþolnari, og hefur verið
ræktuð á Grænlandi norðar en nokkur
önnur garðjurt.
d. Gulrót (Daucus carota).
Gulrótin telst til sveipjiiHanna, sömu
ættar og hvönn og lcúmen. Hún er allstór
jurt með fjaðurskiptum blöðum og eru
blaðfliparnir mjög fíngerðir. Blómin gul-
hvít, nema eitt, miðblóm sveipsins, er
rautt. Gulrót vex víða villt um norðan-
verða Evrópu og er fremur illa þokkaö
illgresi í görðum og ökrum. Hin ræktuðu
afbrigði eru einkum ólík villiplöntunni í
því, að rót þeii’ra er gildari og full
forðanæringar. Annars er lögun rótar-
innar mjög ólík eftir afbrigðum. Gulrót-
in er tvíær planta og er rótin á fyrra ári
höfð til manneldis. í rótinni eru bæði
ýmis næringarefni s. s. sykur og eggja-
hvítuefni, en einnig mikið af fjörefnum.
Auk þess eru í henni ýms bragðbætandi
efni. Gulrótin Eefur verið ræktuð víða
um langan aldur, ekki aðeins til matar
heldur einnig til krydds og lækninga.
Þannig hefur gefizt vel að gefa bömum