Nýjar kvöldvökur - 01.10.1934, Blaðsíða 34

176
NÝJAR KVÖLDVÖKUR
ólík á þessum stöðum. Er slíkt athyglis-
og eftirbreytnisvert fyrir oss íslendinga.
Heimkynni kartöflunnar er í Andes-
fjöllunum í Suð'ur-Ameríku. Þar er sagt
a,ð enn vaxi villtar kartöflur. Þegar
Evrópumenn komu fyrst til Suður-Ame-
ríku voru kartöflur allvíða ræktaðar þar.
Þótt ekki séu liðnar fullar fjórar aldir
síðan kartaflan barst til Evrópu, vita
menn ekki með vissu hver flutti þær
þangað fyrstur manna, eða í hvaða landi
þær voru fyrst ræktaðar. Helzt er talið
að hún hafi borizt þangað eftir tveimur
leiðum. Það er talið víst að einn af föru-
nautum Walter Raleighs hins brezka, er
fyrstur nam Virginíu, Thorrms Herriot,
hafi fyrstur flutt kartöflur frá Virginíu
til írlands árið 1585 eða 86. En til Vir-
giníu höfðu kartöflurnar flutzt meö
Spánverjum. En um þessar sömu mund-
ir höfðu Spánverjar einnig flutt kartöfl-
ur til Suður-Evrópu, því að árið 1587
koma ítalir með þær til Belgíu. Það er
því víst, að fyrstu kartöflurnar hafa
ílutzt hingað til álfunnar milli 1580 og
90, en hvort þær fyrst hafa verið gróð-
ursettar í hinni sólvermdu mold Miðjarð-
arhafslandanna eða í hinum raka og
svala jarðvegi Þokueyjunnar skiptir vit-
anlega litlu máli.
Þó að kartaflan væri þannig komin til
Evrópu, átti það enn langt í land að
ræktun þeirra yrði almenn. Menn voru
yfirleitt tregir til þeirrar nýbreytni eins
og svo margrar annarrar. Því var það,
að ýmsir þjóðhofðingjar og aðalsmenn,
er hvetja vildu menn til ræktunar og
neyzlu á jurt þessari, tóku til þess ráðs
að hafa kartöflur á borðum í veizlum
sínum. En það sem höfðingjarnir gera
hefur löngum þótt fiínt, og þannig gat
hégómagirndin fengið alþýðu manna til
að neyta kartaflna, sem ókleift hafði
reynzt með skynsamlegum foi-tölum. Það
sem mest studdi þó að aukinni ræktun
kartaflna var uppskerubrestur á korni,
Þó er mælt, að ekki verði kartöflur al-
gengar nokkurstáðar hér í álfu fyrr en
á 18. öld. Þá voru þær að minnsta kosti
orðnar algengar um Bretlandseyjar.
Á Norðurlöndum hefst ræktun kart-
aflna öndverðlega á 18. öld (í Danmörku
1718), en þar eins og annarsstaðar gekk
treglega að fá menn til að rækta þær. í
Danmörku var það einkum tvennt, sem
flýtti mjög fyrir útbreiðslu kartaflanna,
var það uppskerubrestur á korni, og að
stjórnin kvatti menn með lögum, til að
búa til brennivín úr kartöflum.
Nú á dögum er kartaflan ein hin mik-
ilvægasta yrkiplanta heimsins, og veldur
því, auk næringargildis hennar, hæfni
hennar til að laga sig eftir hinum ólík-
ustu skilyrðum og gefa þó sæmilegan á-
vöxt. Einkum er hún þó ræktuð í Evr-
ópu allri norðan Alpafjalla og austur
um allt Rússaveldi, og til nyrztu stranda
Noregs og íslands. í sumum löndum,
eins og írlandi er hún mikilvægasta yrki-
planta landsins. í Norður-Ameríku eru
kai'töflur nokkuð ræktaðar, en tiltölu-
lega minna en í Evrópu.
Notagildi kartöflunnar fer eftir mjölv-
ismagni hennar. Er það allmisjafnt eftir
afbrigðum og vaxtarstöðum. Talið er að
21% sé meðal mjölvismagn. Kartöflur
eru langmest notaðar beinlínis til matar,
nokkuð er notað í kartöflumél og til
skepnufóðurs. Þá er allmikið notað til
brennivínsgerðar. Grasið er yfirleitt til
lítilla nota, samt er það sumstaðar notað
nokkuð til fóðurs.
Ýmsir sjúkdómar þjá kartöfluplönt-
una. Hafa þeir oft valdið hinu mesta
tjóni erlendis, og hér á landi hafa þeir
einnig gert alvarlega vart við sig. Einna
skaðvænastur þessara sjúkdóma er hin-
svonefnda Jcartöflvmygla. Henni veldur
snýkjusveppur, er Phytopthora infestans
heitir.