Uppeldi og menntun - 01.01.2004, Síða 12

UPPELDISHÆTTIR FORELDRA OG SJÁLFSÁLIT
hefur lélegt sjálfsálit skortir þessa tilfinningu fyrir sjálfum sér. Hann sættir sig illa við
sjálfan sig, vanmetur eigin getu og kosti og finnst hann ávallt þurfa að sanna sig fyrir
öðru fólki (Rosenberg, 1985).
Jafnan hefur gott sjálfsálit fólks verið talið merki um að það aðlagist prýðilega
bæði tilfinningalega og félagslega (Pope, Machale og Craighead, 1988). Fólki sem
hefur lélegt sjálfsálit á aftur á móti oft erfiðara með að aðlagast og getur það birst í
einmanaleika, kvíða, pirringi og depurð (Beck, Steer, Epstein og Brown, 1990).
Gott sjálfsálit er talið auðvelda unglingum að takast á við hin margvíslegu og
ögrandi viðfangsefni unglingsáranna (Hirsch og Dubois, 1991). I því samhengi má
nefna að unglingar sem hafa gott sjálfsálit ná betri árangri í námi, sýna meiri hæfni í
samskiptum og minni áhættuhegðun (Harter og Marold, 1992).
í ljósi mikilvægis þess fyrir ungmenni að hafa gott sjálfsálit er brýnt að kanna
ýmsa þætti sem tengjast sjálfsáliti þeirra. Hér verður áhersla lögð á að athuga þátt
uppeldis foreldra.
Ýmsar kenningar eru uppi um áhrif uppeldisaðferða foreldra á hegðun og líðan
barna og unglinga. Kenningar Baumrind (1971) frá áttunda áratugnum eru vel
þekktar á þessu sviði. í nýlegum rannsóknum sem byggjast á kenningum Baumrind
hefur verið athugað hvernig viðurkenning foreldra, hegðunarstjórn þeirra og smnheldni
í fjölskyldunni tengjast aðlögun unglinga, t.d. sjálfsmynd þeirra og líðan (Steinberg,
Lamborn, Darling, Mounts og Dornbusch, 1994), námsárangri (Herman, Dornbusch,
Herron og Herting, 1997) og áhættuhegðun (Lamborn, Mounts, Steinberg og Dorn-
busch 1991; Sigrún Aðalbjarnardóttir og Leifur G. Hafsteinsson, 2001).
Samheldni (involvement) kallast það þegar foreldrar veita börnum sínum stuðning
og eiga margar samverustundir með þeim. Hegðunarstjórn (behavioral control) vísar
til þess hvernig foreldrar stjórna hegðun barna sinna, t.d. hvort þeir setji þeim skýr
mörk og framfylgi þeim (Lamborn o.fl., 1991). Þá einkennist viðurkenning
(psychological autonomy granting) af því að foreldrar hvetja börn sín til að tjá eigin hug-
myndir, skoðanir og tilfinningar og taka þeim hugrenningum vel (Steinberg, 2001).
Sálrænni stjórn foreldra er teflt fram sem andstæðu viðurkenningar (Gray og Stein-
berg, 1999). Vakin hefur verið athygli á muninum á sálrænni stjórn og hegðunar-
stjórn; hin fyrrnefnda beinist að tilfinningum fólks en hin síðarnefnda að því að
stjórna hegðun þess, sem fyrr segir (Steinberg, 1990).
Sálræn stjórn foreldra getur birst á ýmsa vegu. Foreldrar ásaka oft börn sín með til-
heyrandi látum. Þeir gera lítið úr hugmyndum og skoðunum unglinganna, t.d. með
því að breyta um umræðuefni eða vanvirða hugmyndir þeirra. I raun hafna þeir ung-
lingunum eins og þeir eru með því að setja sífellt út á þá og ráðskast með líf þeirra
(Steinberg, 1990; Youniss og Smollar, 1985). Sálræn stjórn felur þannig í sér félags-
legan þrýsting sem tekur ekki tillit til tilfinninga unglinga (Maccoby og Martin, 1983)
og hindrar eðlilega tjáningu þeirra og sjálfstæði (Baumrind, 1978). Af þessu leiðir að
sálræn stjórn gerir unglingum erfitt um vik að þroska með sér heilbrigða sjálfsmynd
(Maccoby og Martin, 1983). Hitt verður að hafa í huga að með sálrænni stjórn er
ósennilegt að foreldrar ætli sér að gera lítið úr unglingnum; þeir séu fremur að gæta
þess að hann lendi ekki í vanda og áræða ekki að veita honum svigrúm til sjálfstæðis.
I rannsóknum hefur komið fram að viðurkenning foreldra og samheldni í fjöl-
10
J