Tímarit lögfræðinga - 01.06.1989, Page 44

VI. FRIÐHELGI EIGNARRÉTTARINS.
I 67. gr. stjórnarskrárinnar segir að eignarrétturinn sé friðhelgur, og
engan megi skylda til að láta af hendi eign sína, nema almenningsþörf
krefji, og til þess þurfi lagafyrirmæli og fullt verð komi fyrir eign-
ina. Það er viðurkennd skoðun að orðið eign og eignarréttur séu þarna
notuð í víðtækri merkingu. Orðið eign taki ekki aðeins til ópersónu-
legra áþreifanlegra verðmæta, s.s. fasteigna og lausafjár, heldur komi
þar einnig til ýmis óbein eignarréttindi og þ.m.t. aflahæfi og at-
vinnuréttindi. Mismunandi skoðanir hafa verið uppi um það, hvort
binda eigi þá vernd, sem felst í 67. gr., við atvinnuréttindi, er sérstakt
leyfi eða löggildingu af hálfu stjórnvalda þarf til, en ég hygg að þeirri
skoðun sé nú almennt fylgt að ekki sé rétt að þrengja verndina með
þessum hætti. Það skipti hins vegar meira máli að hlutaðeigandi hafi
stundað tiltekna atvinnu um nokkurt skeið.
Þegar stjórnvöld grípa til framleiðslustjórnunar í atvinnugrein, rís
því ekki eingöngu spurningin um, hvort með slíkum aðgerðum sé and-
stætt eignarnámsákvæði stjórnarskrárinnar raskað fasteignum eða
lausafé manna, heldur getur þar einnig reynt á skerðingu á atvinnu-
réttindum einstakra manna.
Hér verður ekki fjallað sérstaklega um skilyrði 67. gr. um lagaheim-
ild og almenningsþörf, heldur skal aðeins minnt á það, sem sagt var
um þau atriði í tengslum við 69. gr. stjórnarskrárinnar.
Þrátt fyrir ákvæði 67. gr. um vernd eignarréttinda, er löngu viður-
kennt að löggjafinn getur í ýmsum tilvikum skert eignir manna og
umráð yfir þeim á grundvelli svonefndra almennra takmarkana á
eignarréttindum án þess að til bótaskyldu leiði. Um það hvar mörkin
milli slíkra almennra takmarkana og eignarnáms liggja er hins vegar
örðugt að kveða skýrt á. Almennt er nú viðurkennt, að við það mat
þurfi að líta til ýmissa atriða og viðhafa heildstætt mat á þeirri skerð-
ingu, sem í hlut á hverju sinni. Meðal þeirra atriða, sem gjarnan er
nefnt að líta þurfi til eru:
a) Hvort takmörkunin teljist almenn og styðjist við almennar
efnislegar ástæður, s.s. að hve stórum hóp skerðing beinist og
hvort hún bitni tiltölulega jafnt á þeim sem í hlut eiga.
b) Hvort aðeins sé um að ræða takmarkanir á umráðum, afnotum
eða ráðstöfunarrétti án þess að eigandi sé beinlínis sviptur bein-
um eða óbeinum eignarráðum.
122