Tímarit lögfræðinga - 01.09.1995, Blaðsíða 15

Þessi hugsun Lockes - hann segir ekkert meira um hana en þetta - er áreiðanlega
einn lykillinn að hugsun Montesquieus um efnið.19 Það er of hættulegt - býður
harðstjóm heim - að hafa allt vald á einni hendi. Þess vegna verður að skipta því á
fleiri hendur. En um allt annað lætur Locke sér nægja að vísa til hefðar.
Hjá Montesquieu fáum við hins vegar tiltölulega fágað kerfi hugtaka - ég ætla
ekki að skeyta neitt um bresti í því - og tvenns konar réttlætingu á kerfinu. Þrí-
skiptingin í heild styðst við eftirlitsrökin sem við getum kallað svo. Hún er til
þess gerð að koma í veg fyrir misbeitingu valds, til að mynda misbeitingu lög-
gjafarvaldsins í því skyni að setja ranglát lög. Við megum gjaman taka eftir því
að eftirlitsrökin draga úr sjálfstæði greinanna þriggja að sumu leyti þótt þær
krefjist þess að öðru leyti. Sjálfstæði dómstólanna styðst að auki við þegn-
frelsisrök eins og ég nefndi. Sjálfstæðum dómstólum er ætlað að tryggja frelsi
þegnanna undan ofríki annarra þegna og ekki síður framkvæmdavaldsins.
Það er margt umhugsunarvert um þessar hugmyndir Montesquieus. Eitt er
hversu vel þær geta dugað okkur nú á dögum. Nú em aðstæður allar aðrar en á
átjándu öld, meðal annars vegna þess að Montesquieu hefur breytt þeim verulega
með kenningum sínum. Viljum við til dæmis rökstyðja sjálfstæði dómstóla eftir
hætti hans, annars vegar með tilvísun til þegnfrelsis og hins vegar með tilvísun til
þess eftirlitshlutverks dómstóla að hafa hemil á öðmm greinum ríkisvaldsins?
Það virðist geta breytt einhverju um eftirlitsrökin að í nútímaþjóðfélagi
höfum við margvísleg tæki til eftirlits með ríkisvaldinu. Til dæmis höfum við á
íslandi eins og nú standa sakir umboðsmann Alþingis, Ríkisendurskoðun,
stjómarandstöðu og fjölmiðla auk dómstólanna. Það kann líka að breyta nokkru
að við þurfum bersýnilega á sjálfstæðum dómstólum að halda til ýmissa ann-
arra verka en eftirlitsverkanna, einkanlega til dóma í sakamálum og einkamál-
um. Svo má enn spyrja hvort það breyti einhverju um erindi Montesquieus við
okkur að nú er allt ríkisvald margfalt máttugra og umsvifameira en nokkurt rík-
isvald sem hann hafði fyrir sér, til dæmis í atvinnumálum, heilbrigðismálum og
menntamálum. Þessi máttur ríkisvaldsins á okkar dögum ætti að minnsta kosti
að breyta einhverju um hugmyndir okkar um frelsi.
En þessar spurningar og aðrar sambærilegar eru allt of viðamiklar til þess að
ég reyni að takast á við þær. í staðinn ætla ég að vfkja aftur að fjölræði, og
hyggja að rökum fyrir því. Hver eru rökin til að mynda fyrir sjálfstæði fjölmiðla
eða sjálfstæði háskóla? Skyldu þau rök varpa einhverju ljósi á hugðarefni
Montesquieus?
5. RÖK FYRIR SJÁLFSTÆÐI í FJÖLRÆÐI
Fjölræði er meðal annars fróðlegt vegna þess að það er umdeilt, og getur
19 Sbr. Benn og Peters: Social Principles and the Democratic State, Allen & Unwin, London
1959,217.
201